Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe

Siarka wydobyta w kopalni w Machowie w Tarnobrzegu
Państwo	Polska
Miejscowości	m.in. Tarnobrzeg, Piaseczno, Jeziórko, Grzybów, Osiek
Wydarzenia historyczne	1953 - odkrycie złóż
Położenie na mapie Polski Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe
50°32′12″N 21°38′07″E/50,536667 21,635278
Miejsca występowania siarki w Polsce

Tarnobrzeskie Zagłębie Siarkowe – obszar występowania złóż siarki rodzimej, znajdujący się na pograniczu województwa świętokrzyskiego i podkarpackiego, głównie w powiecie tarnobrzeskim i staszowskim. Złoża znajdują się w Kotlinie Sandomierskiej. Większość kopalni siarki na terenie zagłębia zaprzestała jej wydobycia.

Złoża siarki rodzimej znajdujące się na terenie Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego zostały odkryte w 1953 roku przez Stanisława Pawłowskiego^[1]. Zawartość czystej siarki w rudzie na terenie Zagłębia wynosi powyżej 20%^[2]. Centrum zagłębia było miasto Tarnobrzeg, na którego terenie znajdowały się zakłady zajmujące się przetwarzaniem wydobytej siarki oraz kopalnia Machów. Eksploatacja złóż odbywała się dwiema metodami: odkrywkową i otworową^[3]. Pierwszy otwór poszukiwawczy, w którym natrafiono na siarkę, wykonano w zagłębiu 29 września 1953 roku w Mokrzyszowie. 22 czerwca 1956 roku w Piasecznie rozpoczęła pracę eksperymentalna kopalnia odkrywkowa. Złoża były duże – pod koniec lat 80. XX wieku Polska zajmowała trzecie miejsce na świecie w wydobyciu siarki, pozyskiwanie i przetwarzanie siarki stanowiło ważną, dochodową gałąź polskiego przemysłu^[1].

W 1972 roku miały miejsce przenosiny koparki K-800 (jej długość to około 75 m, wysokość 31 m, zaś waga to około 1350 ton) znane pod kryptonimem operacja Przerzut II. Koparkę przenoszono z likwidowanej kopalni w Piasecznie do kopalni w Machowie. Operacja była pionierską akcją logistyczną. Transport koparki przez Wisłę odbył się poprzez specjalnie wybudowany przez Oddziały Wojsk Komunikacyjnych Ministerstwa Obrony Narodowej. Most został oparty na 1980 drewnianych palach; po przeprowadzeniu akcji został rozebrany, a pale wysadzone. Trasa koparki liczyła 8 kilometrów, a jej pokonanie trwało 14 dni^[4].

Na terenie Zagłębia funkcjonowały: kopalnia odkrywkowa w Machowie (obecnie część Tarnobrzega; wydobycia zaprzestano w 1992 roku, wyrobisko pokopalniane zostało zapełnione wodą, znajduje się tam Jezioro Tarnobrzeskie), kopalnia otworowa w Jeziórku (wydobycia zaprzestano w 2001 roku), kopalnia otworowa w Grzybowie (wydobycia zaprzestano w 1996 roku) oraz kopalnia odkrywkowa w Piasecznie (wydobycia zaprzestano w 1971 roku, wyrobisko pokopalniane zalano wodą, utworzono sztuczny zbiornik wodny).

Na terenie Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego siarkę wydobywa wyłącznie kopalnia otworowa w Osieku. Oprócz tego zajmujące się przetwórstwem siarki zakłady Siarkopol działają w Grzybowie i w Tarnobrzegu.

Z terenów kopalni odkrywkowych w Machowie i Piasecznie wydobyto ok. 82 miliony ton rudy siarkowej, z czego uzyskano ok. 15 milionów ton siarki rafinowanej^[5]. Wydobycia w kopalniach zaprzestano z powodu gwałtownego spadku cen siarki, na co wpływ miał rozwój tańszej metody pozyskiwania siarki polegającej na pozyskiwaniu jej z zasiarczonych złóż ropy naftowej i gazu ziemnego^[6]. Część siarki znajdującej się w zagłębiu nie została wydobyta (m.in. siarka znajdująca się w pobliżu Baranowa Sandomierskiego, nie wydobywano jej z powodu znajdującego się niedaleko zamku^[7]).

Z ziemi wydobytej w kopalni w Machowie powstała tzw. Zwałka Dąbrowicka^[4]. Na terenie Jeziórka zlikwidowano ponad pięć tysięcy otworów eksploatacyjnych; część terenu została zalesiona^[2].

• 
  Jezioro Tarobrzeskie
• 
  Zwałka Dąbrowicka
• 
  Proporczyk Siarki Tarnobrzeg nawiązującej do siarkowego dziedzictwa miasta
• 
  Pomnik Stanisława Pawłowskiego w Tarnobrzegu

Rozwój wydobycia złóż siarki rodzimej w pobliżu Tarnobrzega wiązał się z popularyzacją Barbórki. Pierwsza górnicza Barbórka odbyła się w Tarnobrzegu 4 grudnia 1954 roku. W następnych latach ceremoniał barbórkowy został poszerzony o nowe elementy. Do tradycji barbórkowych należały m.in. górnicze pochody, marsz orkiestry górniczej i górników w strojach galowych oraz karczmy piwne^[8]. W 1977 roku w Tarnobrzegu odbyła się pierwsza Barbórkowa Drama Teatralna^[9]. Pomimo zaprzestania wydobycia w większości kopalni znajdujących się w Tarnobrzeskim Zagłębiu Siarkowym Barbórka jest cały czas obchodzona w rejonie zagłębia (szczególnie w Tarnobrzegu)^[10].

W spichlerzu w Tarnobrzegu znajduje się Muzeum Polskiego Przemysłu Siarkowego upamiętniające historię Tarnobrzeskiego Zagłębia Siarkowego i polskiego przemysłu siarkowego. Muzeum jest oddziałem Muzeum Historycznego Miasta Tarnobrzega^[11]. Do 1995 roku muzeum Zagłębia Siarkowego funkcjonowało na zamku w Baranowie Sandomierskim^[12].

W Mokrzyszowie znajduje się głaz upamiętniającą miejsce pierwszego odwiertu siarki^[13]. W Jeziórku zlokalizowany jest pomnik kopalni siarki^[14].

• Tarnobrzeski Okręg Przemysłowy