Kup
| wieś | |
 Kościół Matki Boskiej Nieustającej Pomocy w Kupie (2012) | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Powiat | |
| Gmina | |
| Liczba ludności (2022) |
1111[2] |
| Strefa numeracyjna |
77 |
| Kod pocztowy |
46-082[3] |
| Tablice rejestracyjne |
OPO |
| SIMC |
0493480 |
Położenie na mapie gminy Dobrzeń Wielki  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa opolskiego  | |
Położenie na mapie powiatu opolskiego  | |
 50°48′24″N 17°53′00″E/50,806667 17,883333[1]
| |
Kup (dodatkowa nazwa w j. niem. Kupp) – wieś w Polsce położona w województwie opolskim, w powiecie opolskim, w gminie Dobrzeń Wielki[4]. W latach 1945–1954 siedziba gminy Kup.
Nazwa
Według niemieckiego nauczyciela Heinricha Adamy’ego nazwa miejscowości pochodzi od staropolskiego słowa – "kupa" lub "kopa"[5] oznaczającego usypisko, nagromadzenie, stertę lub małą górę. Obecnie wieś Kup znajduje się na terenach nizinnych. Dawna "góra" została spożytkowana na cele hutnicze – produkcję szkła. W swoim dziele o nazwach miejscowych na Śląsku wydanym w 1888 roku we Wrocławiu jako starszą od niemieckiej wymienia on nazwę w formach "Kupy, Kupa" podając jej znaczenie "Haufenort" czyli po polsku " Miejscowość usypisk, kup"[5]. Niemcy zgermanizowali nazwę na Kupp[6] w wyniku czego utraciła ona swoje pierwotne znaczenie[5].
W okresie międzywojennym na mapach WIG pojawiła się polska nazwa Kupy[7].
Historia
Początki osadnictwa na tych terenach datuje się około roku 1607, gdy niejaki Lorenz Slensagk z Chróścic wybudował w tym miejscu młyn.
Ośrodek administracyjny dla około trzydziestu kolonii rzemieślniczych oraz nowych osad zlokalizowanych na północ od Opola zaprojektowano tutaj w 1780. Było to drugie po Jedlicach (1775) założenie urbanistyczne oparte na rzucie koła autorstwa Johanna Martina Pohlmanna. Realizację zakończono w 1785. W centrum kolistego rzutu (na centralnym placu) usytuowano budynek urzędu podatkowego wraz z domami kancelisty i poborcy. Przebiegała tędy główna droga dzieląca plac centralny na połowy, a także wychodziły dwie promieniste aleje (jedna lokalna i jedna na Opole). Wylot na Pokój i Namysłów prowadził drogą główną. Jedna droga lokalna wybiegała też ku północnemu wschodowi. Oprócz gmachu urzędu na centralnym placu uformowano zieleń podkreślającą reprezentacyjność gmachu urzędowego. Stały tu też piekarnia i remiza strażacka. Na obwodzie okręgu otaczającego plac pobudowano dwanaście budynków - osiem mieszkalnych (dla kolonistów), jak również kuźnię, browar, gospodę oraz dom wójta z aresztem[8].
Założenie o tak wysokich walorach urbanistycznych późnego baroku wyróżniało się znacząco wśród innych, skromnych kolonii fryderycjańskich. Było związane ze zmianami społecznymi drugiej połowy XVIII wieku – zamiast dworu (pałacu), centralne miejsce osady zajął obiekt administracji państwowej, co wyrażać miało podstawową ideę pruską tamtego czasu: sprawnie zarządzane państwo z odpowiednim systemem urzędniczym. Pohlmanna inspirowały podczas projektowania prawdopodobnie założenie w pobliskim Pokoju, a także Królewskie Saliny w Arc-et-Senans[8].
Gmach urzędu podatkowego był barokowym, murowanym, dwukondygnacyjnym budynkiem o wysokim dachu czterospadowym (łamanym). Na osi umieszczono silnie wysunięty ryzalit z wieżą o spiczastym hełmie. Bogata dekoracja obfitowała w korynckie pilastry, rozety i płyciny międzyokienne. Od 1842 funkcjonował tu sąd. W 1945 gmach uległ zniszczeniu. Domy kancelisty i poborcy były jednokondygnacyjne, murowane, przykryte czterospadowymi dachami. Domy mieszkalne przy drodze okólnej miały konstrukcję szkieletową i były jednokondygnacyjne. Posiadały dachy naczółkowe. Usytuowano je kalenicowo. Gospoda wyposażona była w podcień. Większość tej zabudowy przekształcono w XIX i XX wieku. Jeszcze w latach 60. XX wieku istniały dwa domy o cechach pierwotnej architektury. Obecnie z założenia Pohlmanna pozostał układ urbanistyczny: okrągły plac, droga okólna oraz układ działek. Budynek nr 7 może mieć zachowane niektóre cechy domu kolonisty. Pozostała zabudowa jest bezstylowa. Zmieniony nieco przebieg drogi wojewódzkiej nr 454 (Opole – Namysłów) zakłóca pierwotną kompozycję z XVIII wieku[8].
W czasie II wojny światowej miejsce mordów Armii Czerwonej. Żołnierze sowieccy zabili 60–70 mieszkańców oraz pensjonariuszy lokalnego domu starców, a także księdza, usiłującego obronić kobiety przed gwałtem[9][10].
Komunikacja
W miejscowości krzyżują się drogi wojewódzkie nr 454 i 461.
Zabytki
Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[11]:
- kościół par. pw. św. Jerzego, z 1897 r.
- kościół ewangelicki, obecnie kaplica rzymskokatolicka pw. św. MB Nieustającej Pomocy, z 1894 r.
- cmentarz rzymskokatolicki, ul. Ligonia, z 1899 r.
- cmentarz ewangelicki, ul. Brynicka, z 1857 r.
Przypisy
- ↑ Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 9 stycznia 2024, identyfikator PRNG: 65295
- ↑ NSP 2021: Ludność w miejscowościach statystycznych [online], Bank Danych Lokalnych GUS, 19 września 2022 [dostęp 2022-10-05].
- ↑ Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 643 [zarchiwizowane 2022-10-26].
- ↑ Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 13 grudnia 2012 r. w sprawie wykazu urzędowych nazw miejscowości i ich części (Dz.U. z 2013 r. poz. 200)
- ↑ a b c Heinrich Adamy, Die schlesischen Ortsnamen, ihre Entstehung und Bedeutung. Ein Bild aus der Vorzeit, wyd. 2, Breslau: Verlag von Priebatsch’s Buchhandlung, 1888, s. 81, OCLC 456751858 (niem.).
- ↑ Rozporządzenie Ministrów: Administracji Publicznej i Ziem Odzyskanych z dnia 12 listopada 1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości (M.P. z 1946 r. nr 142, poz. 262)
- ↑ Kreuzburg (Kluczborek)
- ↑ a b c Monika Ewa Adamska, Kolonizacja fryderycjańska na Śląsku/Schlesien 1741–1805, w: Architektura ryglowa - wspólne dziedzictwo. Kolonizacja fryderycjańska, materiały konferencyjne, Szczecin-Expo, Szczecin, 2015, s.51–53, ISBN 978-83-63868-42-0
- ↑ Czerwony świt 1945 r. Walki sowiecko-niemieckie na Śląsku Opolskim* i ich ofiary [online], ngopole.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).
- ↑ Mark Sołonin: Nic dobrego na wojnie. Poznań: Rebis, 2011, s. 243. ISBN 978-83-7510-714-2.
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo opolskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 31 stycznia 2025, s. 95.
_KREUZBURG_(Kluczborek)_300dpi.jpg){kind=link}