Ziemie zabrane (również Kraj Zabrany)^[1] – wschodnie województwa I Rzeczypospolitej zagarnięte w wyniku rozbiorów Polski (1772–1795) przez Imperium Rosyjskie, stanowiące obszar zaboru rosyjskiego z wyłączeniem terytorium państwowego Królestwa Polskiego, utworzonego w 1815 r.

Termin „ziemie zabrane” wprowadził do obiegu naukowego i publicystyki Maurycy Mochnacki w 1834 r.^[2] W 1914 r. ziemie zabrane zamieszkiwało 2,5 mln Polaków, stanowiących większość tamtejszego ziemiaństwa i inteligencji^[3].

Obszar ziem zabranych obejmował utracone w wyniku I rozbioru (1772) województwo inflanckie, północną część województwa połockiego, województwa mścisławskie, witebskie i południowo-wschodnią część województwa mińskiego (ok. 92 tys. km²); utracone w II rozbiorze (1793) województwo kijowskie, bracławskie, część podolskiego, wschodnią część wołyńskiego i brzeskiego, pozostałą część województwa mińskiego i część wileńskiego (ok. 250 tys. km²); utracone w III rozbiorze pozostałe ziemie Wielkiego Księstwa Litewskiego i ziemie na wschód od Bugu (ok. 120 tys. km²) oraz obwód białostocki uzyskany przez Rosję na mocy traktatu tylżyckiego w 1807 r. Łączny obszar ziem zabranych wynosił ponad 462 tys. km².

Szacuje się, że w 1910 roku na ziemiach zabranych żyło ok. 24 500 000 – 26 013 400 ludzi (53–56 osób na km²). Zdaniem Romana Dmowskiego populacja Polaków wynosiła szacunkowo ok. 6 mln na 26 mln (23% całej populacji), natomiast Eugeniusz Romer szacował populację Polaków w ziemiach zabranych na ok. 5 mln na 24,5 mln (20% całej populacji)^[4]. Urzędowe wyliczenia podawały, że na tych ziemiach żyło tylko od 0,8–1,1 mln Polaków^[5].

Za panowania Aleksandra I w guberniach zachodnich: grodzieńskiej, wileńskiej, mińskiej, wołyńskiej, podolskiej i obwodzie białostockim przeważał żywioł polski. Od 1819 r. jednostki te pozostawały pod naczelnym zarządem administracyjnym wielkiego księcia Konstantego. Na wszystkich stanowiskach tamtejszej administracji przeważali Polacy. Tamtejsza szlachta posiadała szeroki samorząd lokalny i cieszyła się przywilejami w kwestiach włościańskich, podatkowych i wojskowych, których to przywilejów pozbawione było ziemiaństwo Królestwa Polskiego. Za panowania Mikołaja I stanowiska wyższe i niższe w administracji cywilnej zaczęli obejmować Rosjanie^[6].

Początkowo część polskiej opinii publicznej, po nadaniu przez Aleksandra I uchodzącej wówczas za liberalną Konstytucji Królestwa, liczyła na kolejne gesty cara wobec Polaków, w tym rozszerzenia terenów „Kongresówki” na część obszarów byłego Wielkiego Księstwa Litewskiego. Takie rozszerzenie nigdy jednak nie nastąpiło, a w 1912 r. z części guberni siedleckiej i lubelskiej wydzielono nawet gubernię chełmską, bezpośrednio wcieloną do Imperium Rosyjskiego.

15 maja 1905 roku uchylono ukazy z 1865 i 1884 roku, ograniczające Polakom prawo do nabywania majątków na terytorium ziem zabranych^[7].

• 
  Mapa generalna guberni grodzieńskiej i obwodu białostockiego, 1820
• 
  Mapa generalna guberni kijowskiej, 1821
• 
  Mapa generalna guberni mińskiej, 1821
• 
  Mapa generalna guberni mohylewskiej, 1821
• 
  Mapa generalna guberni podolskiej, 1820
• 
  Mapa generalna guberni wileńskiej, 1820
• 
  Mapa generalna guberni wołyńskiej, 1820

• powstanie listopadowe na ziemiach zabranych
• powstanie styczniowe na ziemiach zabranych
• Manifestacja Jedności Rzeczypospolitej Obojga Narodów w Kownie w 1861 roku
• Koło Kresowe

• Daniel Beauvois, Trójkąt ukraiński. Szlachta, carat i lud na Wołyniu, Podolu i Kijowszczyźnie 1793–1914, Wydawnictwo: UMCS, Lublin 2005 ISBN 83-227-2377-6.
• Paweł Jasienica, Dwie drogi, O powstaniu styczniowym, Warszawa 1985
• Stefan Kieniewicz, Powstanie Styczniowe, Warszawa 1994.
• Marceli Kosman, Historia Białorusi, Wrocław 1979.
• Jerzy Ochmański, Historia Litwy, Wrocław 1982.
• Władysław Serczyk, Historia Ukrainy, Wrocław 2001.
• Trzy powstania narodowe, pod red. Władysława Zajewskiego, Warszawa 1994.