Zero waste^[1] (dosłowne tłumaczenie: „zero odpadów”, „zero marnowania”) – podejście do gospodarowania odpadami.

1. Styl życia, zgodnie z którym człowiek stara się generować jak najmniej odpadów, a tym samym nie zanieczyszczać środowiska^[2]. To cel etyczny, ekonomiczny i wizjonerski, który pomaga ludziom naśladować zrównoważone naturalne cykle, w których wszystkie odrzucane materiały mają stać się zasobami^[3].

2. Podejście polegające na stworzeniu gospodarki o obiegu zamkniętym, w którym używa się zasobów, zamiast tworzyć odpady^[4][5].

Definicja przyjęta przez Zero Waste International Alliance (ZWIA)^[6] to:

Zero waste to ochrona wszystkich zasobów poprzez odpowiedzialną produkcję, konsumpcję, ponowne wykorzystanie i odzyskiwanie wszystkich produktów, opakowań i materiałów, bez ich spalania, oraz bez zrzutów do ziemi, wody lub powietrza, które zagrażają środowisku lub zdrowiu ludzkiemu.

Życie wedle idei „zero waste” sprowadza się do stosowania określonych zasad tzw. 5R^[7]:

• odmawiaj (refuse),
• ograniczaj (reduce),
• wykorzystaj ponownie (reuse),
• recyklinguj (recycle),
• kompostuj (rot).

Termin „zero waste” został pierwszy raz użyty przez chemika Paula Palmera, w latach 70. XX wieku. Nazwał on swoją firmę w Oakland, w Kalifornii „Zero Waste Systems Inc.”^[8] Palmer założył również Instytut Zero Waste, który głosi ideę „zero odpadów”, stawiając przede wszystkim na odpowiednie projektowanie produktów, tak aby mogły być wykorzystywane wielokrotnie, bez konieczności ich wyrzucania^[9].

Ruch „zero waste” zyskał rozgłos w latach 1998–2002. W 1995 r. Daniel Knapp z firmy Urban Ore z Berkeley w Kalifornii podróżował po Australii i odbył pierwszą z serii rozmów z rządami, przedsiębiorstwami i obywatelami w dużych miastach. Rozmowy te dotyczyły sposobu maksymalizacji odzyskiwania materiałów i zminimalizowania marnowania poprzez ponowne wykorzystanie, recykling i kompostowanie. W 2003 r. na międzynarodowym spotkaniu w Beaumaris w Walii omawiano i formułowano zasady Zero Waste International Alliance^[10].

W XX w. wraz z rozwojem produkcji ropy naftowej, tanie produkty petrochemiczne stały się fundamentem całej klasy towarów i opakowań. Po II wojnie światowej produkcja tworzyw sztucznych eksplodowała i od tamtej pory wykorzystanie plastiku szybko wzrastało. Nowo powstające syntetyczne związki chemiczne oparte na ropie naftowej nie były w tamtych czasach badane pod kątem toksycznego oddziaływania na zdrowie ludzkie i środowisko naturalne.

Utylizacja tworzyw sztucznych jest trudna, a koszty i zagrożenia związane z masami plastikowych śmieci trudno jest nawet oszacować. Plastik jest wszechobecny w codziennym życiu. W 2050 r. masa plastikowych odpadów w oceanach przewyższy łączną masę pływających w nich ryb – takie ostrzeżenie znalazło się w raporcie fundacji Ellen MacArthur i firmy McKinsey, sporządzonym w 2014 r.^[11] Najtrudniejsze do recyklingu są jednorazowe kubeczki, opakowania na żywność, tacki na mięso, jak również materiały izolacyjne, śmieci z PVC oraz inne tworzywa służące do wytwarzania nylonowych tkanin, pojemników i butelek^[12]. Szacuje się, że od 1950 r. powstało 9,2 mld ton materiałów z tworzyw sztucznych, z czego przetworzono zaledwie 9 proc., 12 proc – spalono, a 79 proc. trafiło na wysypiska śmieci i do środowiska – takie dane opublikowali w 2017 r. naukowcy z trzech amerykańskich uczelni (University of California, Santa Barbara w Santa Barbara, University of Georgia w Athens) i organizacji Sea Education Association w Woods Hole^[13]. Jeśli produkcja utrzyma się na dotychczasowym poziomie to do 2050 r. w środowisku i na wysypiskach będzie zalegać ponad 13 mld ton plastikowych odpadów^[14].

Między Kalifornią a Hawajami, w północnej części Oceanu Spokojnego znajduje się prawie 3,5 mln ton plastiku^[15]. Wielka Pacyficzna Plama Śmieci w 90% składa się z tworzyw sztucznych, które pod wpływem światła słonecznego rozpadają się na mikroplastik, który miesza się z wodą i tworzy gęstą zawiesinę. Naukowcy nazwali tę część ekosystemu plastisferą. Wielką Pacyficzną Plamę Śmieci odkrył w 1997 r. żeglarz i oceanograf Charles J. Moore^[16]. Wyspę utworzyły oceaniczne prądy, występujące w tej części Pacyfiku, które potrafią przenosić na ogromne odległości plankton, wodorosty, a także to, co trafia do morskich wód z winy człowieka. Wielkość tej pacyficznej plamy plastiku według różnych źródeł rozciąga się na obszarze od 700 tys. do nawet 3,4 mln kilometrów kwadratowych. Bardzo wiele plastikowych odpadów pływa również u wybrzeży Azji Południowej i Południowo-Wschodniej. Plastikowe odpady są także w wodach Bałtyku^[15].

Plastik w oceanach to ogromne zagrożenie dla morskich ekosystemów. Profesor Jan Marcin Węsławski, kierownik Zakładu Ekologii Morza w Instytucie Oceanologii PAN, w artykule „Plastik w Arktyce” wymienia dwa główne zagrożenia^[17]:

• mikroplastiki (mikrogranulki i mikrowłókna) – zwykle fragmenty włókien z tkanin syntetycznych, wypełniaczy kosmetycznych o tak bardzo małych rozmiarach, że zwierzę może je filtrować jako pokarm morski zooplankton, biorąc plastik za podobnej wielkości mikroglony, którymi się normalnie odżywia,
• makroplastiki, które są zjadane przez duże zwierzęta morskie, powodując u nich mechaniczne uszkodzenia przewodu pokarmowego i fałszywe poczucie wypełnienia żołądka.

Badaczy najbardziej martwią składniki odpadów takie jak: chlorek winylu i dioksyny (w PVC), benzen (w polistyrenie) i inne plastyfikatory, bisfenol-A (w poliwęglanach). Są to chemikalia dodawane podczas produkcji do tworzyw sztucznych, w celu nadania im pożądanych właściwości. Część z tych substancji to trwałe zanieczyszczenia organiczne (POP), które są uznawane za najbardziej szkodliwe toksyny na naszej planecie. Pełne tych niebezpiecznych substancji plastikowe drobiny, przedostają się do tkanek ryb i innych organizmów morskich, następnie ptaków i innych zwierząt, a w końcu do organizmów ludzi^[18].

Wielkim problemem pozostaje ogromna ilość odpadów oraz problemy z recyklingiem w krajach rozwijających się. Dochodzi do poważnych zaburzeń i konfliktów wywołanych przez problem śmieciowy. W ramach działań zapobiegających katastrofie ekologicznej w Państwie Środka, Chiny od początku 2018 r. zakazały wwożenia z zagranicy na swoje terytorium 24 rodzajów odpadów (tekstyliów, mieszanego papieru oraz niskogatunkowego politereftalanu etylenu stosowanego w butelkach plastikowych, znanego jako PET). Wprowadzono tam także surowe normy w celu uniknięcia importu zanieczyszczonych odpadów. Te działania poważnie zakłócają międzynarodowy biznes recyklingowy^[12].

Podstawowym aktem prawnym ustalającym cele i zadania dotyczące właściwego postępowania z odpadami jest Dyrektywa Parlamentu Europejskiego i Rady 2008/98/WE z dnia 19.11.2008 w sprawie odpadów. Główną ideą aktu, jest tworzenie środków prawnych, promujących koncepcję społeczeństwa, dążącego do eliminacji wytwarzania odpadów i do wykorzystywania odpadów jako zasobu^[19].

Hierarchia zero waste to zestaw procesów, które mają na celu ochronę środowiska naturalnego ze znacznie szerszej perspektywy, niż powszechnie znana hierarchia postępowania z odpadami. Reguły zero waste komunikują, że nacisk należy położyć na zasoboszczędność i unikanie powstawania odpadów^[20].

Odmowa wszelkich produktów wyprodukowanych ze szkodą dla środowiska, generujących niepotrzebne odpady i zanieczyszczenia, np. ulotek reklamowych, jednorazowych plastikowych opakowań^[21].

Unikanie generowania odpadów; zmniejszenie ich ilości, czyli ograniczenie konsumpcji niepotrzebnych produktów, zbędnych rzeczy oraz towarów nadmiernie opakowanych i jednorazowych czy o niskiej jakości, które szybko stają się śmieciami.

Ponowne wykorzystanie produktów, które ma się już w posiadaniu. Gdy w obecnej postaci nie znajdują już zastosowania, można je wykorzystać do nowej funkcji. Przykładem działania według tej zasady jest wykorzystanie szklanej butelki jako wazon lub oddanie nienoszonej odzieży osobom potrzebującym^[22].

Segregacja i poddawanie odpadów procesowi recyklingu.

Kompostowanie i nabywanie takich produktów, które ulegną rozkładowi i powrócą do środowiska w przyjaznej dla niego formie.

Recykling definiuje się jako wykorzystywanie odpadów, jako surowca wtórnego w procesach przemysłowych; szeroko pojęte przyrodnicze ich zagospodarowanie^[23]. Jednak recykling bezpośrednio koncentruje się na problemie śmieci, a nie na źródle problemu. Zero waste dąży zaś do inteligentnego przeprojektowania praktyk przemysłowych i handlowych w celu wyeliminowania odpadów, które trzeba by było zbierać, sortować, przetwarzać, doczyszczać i dopiero po tych kosztownych procesach kierować do recyklingu. Zero waste to koncepcja, zgodnie z którą, produkty i ich opakowania są wytwarzane w sposób umożliwiający ich naprawę, odnowę, przetwórstwo i ponowne wykorzystanie w innych, pokrewnych zastosowaniach.

Zero waste nie ogranicza racjonalnego gospodarowania odpadami, ale proponuje optymalizację dotychczasowych działań recyklingowych. Dąży do kreowania i stosowania nowych, innowacyjnych metod, które mają minimalizować ilość odpadów^[24][25].

Koncepcja zero waste pretenduje do bycia wyższą formą dbałości o środowisko naturalne niż jedynie odzysk i recykling.

Polityka odpadowa na świecie opiera się m.in. na rozszerzonej odpowiedzialności producenta (Extended Producer Responsibility – EPR). EPR stanowi łańcuch kontroli produkcji, który obejmuje cały cykl życia produktu. W Kanadzie każda prowincja przyjęła ustawodawstwo w zakresie EPR, co przyczyniło się do powstania szeregu nowych programów recyklingu sprzętu elektronicznego, zużytych olejów, farb, opon, farmaceutyków, rozpuszczalników, pestycydów i pojemników na napoje. W Niemczech, przepisy wprowadzające EPR obowiązują od 1991 r. Dzięki temu zanotowano tam wzrost efektywności na wielu poziomach gospodarki. Już w pierwszych latach obowiązywania nowych przepisów, w okresie 1992-1998, udało się osiągnąć redukcję ilości produkowanych opakowań o 1,1 miliona ton^[26].

Kalifornia to pierwszy stan w Stanach Zjednoczonych, w którym w 2001 r. stworzono konkretne cele związane z ideą zero waste. W efekcie, w San Francisco udało się zredukować w 80% powstawanie odpadów. Dzięki temu San Francisco stało się najczystszym miastem w Ameryce Północnej^[27].

Do 2020 roku japońskie Kamikatsu ma stać się miastem, które nie produkuje odpadów^[28]. Kamikatsu do projektu „zero-waste” przystąpiło w 2003 r. Początkowo wprowadzono tam obowiązek segregacji odpadów na 9 kategorii, następnie rozszerzono listę do blisko 40 frakcji. Swoje odpady mieszkańcy zanoszą do Stacji Odpadów, gdzie znajdują się pojemniki służące do segregacji, np. osobne pojemniki na zużyty olej spożywczy, tkaniny, koce i dywany, czy nawet na pałeczki jednorazowe. Dodatkowo każdy mieszkaniec Kamikatsu ma obowiązek kompostowania odpadów organicznych^[9].

Znaną popularyzatorką ruchu zero waste na świecie jest Francuzka mieszkająca w Kalifornii, Bea Johnson, która przez rok w czteroosobowej rodzinie zredukowała objętość powstających odpadów do jednego słoika. Stopniową rezygnację z zakupów, które generują śmieci, oraz sposoby na ponowne wykorzystywanie odpadów Bea Johnson opisała w swojej książce „Pokochaj swój dom”, której podtytuł brzmi: „Zero Waste Home, czyli jak pozbyć się śmieci, a w zamian zyskać szczęście, pieniądze i czas”. Książka została przetłumaczona na 17 języków^[29].

Dzisiaj koncepcja zero waste jest standardem dla wielu lokalnych, krajowych i międzynarodowych organizacji. Należą do nich liczne lokalne stowarzyszenia Zero Odpadów w USA, Zero Waste San Diego^[30], Zero Waste Detroit^[31], Zero Waste Frederick, Carroll i Prince George’s Counties^[10].

W Australii, w Queensland sieci supermarketów Woolworths i Coles wprowadziły zakaz używania plastikowych toreb. Sieci te zamiast plastikowych toreb jednorazowych zaoferowały klientom torby wielokrotnego użytku w cenie 15 centów. Pozwoliło to wyeliminować aż 1,5 miliarda foliowych torebek od czasu wprowadzenia nowych regulacji. Dzięki temu Australia w 3 miesiące ograniczyła zużycie plastikowych toreb jednorazowych o 80%^[32].

Polskie Stowarzyszenie Zero Waste zostało zarejestrowane w marcu 2017 r. Działa ono na rzecz zmiany świadomości społecznej dotyczącej zasobów, promując styl życia wedle idei zero odpadów.

Cele Polskiego Stowarzyszenia Zero Waste:

1. działania na rzecz ochrony środowiska,
2. ochrona zdrowia i życia ludzi przed szkodliwym oddziaływaniem zanieczyszczeń i odpadów,
3. eliminacja z produkcji i stosowania substancji chemicznych i produktów mających negatywny wpływ na środowisko i zdrowie ludzi,
4. zapobieganie zanieczyszczeniom i odpadom u źródeł ich powstawania,
5. zapobieganie marnotrawstwu surowców oraz niewłaściwemu zagospodarowaniu i unieszkodliwianiu odpadów,
6. wdrażanie zasad gospodarki bezodpadowej oraz gospodarki o obiegu zamkniętym,
7. zapobieganie międzynarodowemu obrotowi odpadami, a zwłaszcza odpadami niebezpiecznymi,
8. pobudzanie świadomości ekologicznej społeczeństwa oraz kształtowanie korzystnych dla środowiska naturalnego postaw i zachowań obywateli,
9. podejmowanie działań na rzecz rozwoju demokracji lokalnej, pobudzanie aktywności społecznej i dalszego upodmiotowienia społeczeństwa, a także upowszechnianie oraz ochrona wolności i praw człowieka,
10. zwiększenie dostępu społeczeństwa do informacji o powstających zanieczyszczeniach i odpadach^[33].

• Less waste

• Polskie Stowarzyszenie Zero Waste
• Targi Zero Waste w Polsce zorganizowane przez Fundację alter eko oraz Little Greenfinity
• Blog Bei Johnson Zero Waste Home
• The Zero Waste Movement
• TEDx Bea Johnson
• Arlena Wit o Ekogadżetach
• The Zero Waste Climate Solution
• No Impact Man: The Documentary (2009) w bazie IMDb (ang.)
• Spot Polskiego Stowarzyszenia Zero Waste – promujący zero waste
• Wywiad z dr. Paulem Palmerem
• TEDx Charles Moore o Oceanach plastiku
• Zero Waste Europe
• Zero Waste Switzerland
• Guide for beginers
• Eco Cycle