Zamek książąt mazowieckich w Czersku
 nr rej. 1009/116 z 25.01.1958
| |
 Zamek od strony wieży bramnej | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Styl architektoniczny | |
| Inwestor | |
| Rozpoczęcie budowy |
1388 |
| Ukończenie budowy |
1410 |
| Ważniejsze przebudowy |
XVI w. |
| Zniszczono |
1656, koniec XVIII w. |
| Pierwszy właściciel |
Janusz I Starszy |
Plan budynku
| |
Położenie na mapie gminy Góra Kalwaria  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa mazowieckiego  | |
Położenie na mapie powiatu piaseczyńskiego  | |
 51°57′30″N 21°14′03″E/51,958333 21,234167
| |
Zamek książąt mazowieckich w Czersku – zabytkowy[1] zamek w miejscowości Czersk (woj. mazowieckie).
Gotycki zamek zbudowany na przełomie XIV i XV wieku w pobliżu Góry Kalwarii[2].
Historia
W XI w. w miejscu dzisiejszego zamku istniał drewniano ziemny gród o konstrukcji izbicowej, który został zbudowany w czasach panowań Bolesława Śmiałego lub Władysława Hermana. Gród ten był głównym ośrodkiem administracyjnym księstwa czerskiego. W 1224 wymieniono w źródłach kasztelana czerskiego Piotra Pilcha. 27 kwietnia 1245 biskup poznański Bogufał II, w obecności Konrada II i jego synów, konsekrował zbudowany na dziedzińcu drewniany kościół św. Piotra. W 1229 książę Konrad mazowiecki uwięził na terenie grodu księcia Henryka Brodatego. Wypuścił go w tym samym roku po interwencji przybyłej ze Śląska księżnej Jadwigi i po zgodzie Henryka na zrzeczenie się roszczeń do Małopolski. W 1239 Konrad uwięził w grodzie Bolesława Wstydliwego. Przed 1406 zbudowano w grodzie murowany niewielki kolegiacki kościół św. Piotra z wykwintną dekoracją[3]. Z 1350 pochodzi wzmianka z dokumentu księcia Kazimierza I Trojdenowicza o obowiązku wsi biskupich do budowy izbic na grodzie czerskim uszkodzonych podczas najazdu Litwinów. W XIV w. książę mazowiecki Janusz I rozkazał w miejscu przestarzałego grodu zbudować ceglany zamek, który powstał w latach 1388–1410. Była to jedna z najważniejszych rezydencji księcia Janusza I, który zmarł na tym zamku 8 grudnia 1429.
Gdy tereny te zostały przyłączone do Królestwa Polskiego w 1526, zamek stał się własnością królewską. W tym też okresie nadbudowano cylindryczne wieże. Od 1547 zamek podlegał królowej Bonie, która nakazała wymianę drewnianej zabudowy dziedzińca na murowaną. Powstały wtedy: tzw. rezydencja Bony, czyli pałac o wymiarach 10 x 30 metrów, zwany dworem Feliksa Parysa lub Wielkim Domem, wzmiankowana w 1549 roku, a także Dom południowy. Na stokach wzgórza założono sady, ogrody i winnice[2].
W czasie Potopu szwedzkiego, w 1656 roku, zamek w Czersku doznał bardzo poważnego uszczerbku. Wojska szwedzkie po doznaniu klęski od Stefana Czarnieckiego pod Warką, wycofując się, opanowały zamek i poważnie go zdewastowały[2].
W latach 1762–1766 starosta czerski marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński podjął próbę remontu zamku (wtedy powstał most przez fosę) w celu umieszczenia w nim sądu grodzkiego i ziemskiego z archiwum. Jednak po III rozbiorze Polski i objęciu Czerska przez Prusaków mury zostały częściowo zburzone. Od tego czasu zamek jest zrujnowany. W latach 1907–1911 Towarzystwo Opieki nad Zabytkami Przeszłości sfinansowało pierwsze prace konserwatorskie przeprowadzone przez Kazimierza Skórewicza. W 1915 podczas I wojny światowej zamek został uszkodzony podczas walk niemiecko-rosyjskich. W 1927 podjęto badania, dzięki którym odkryto fundamenty kościoła św. Piotra.
Obecnie zamek udostępniony jest zwiedzającym.
Architektura
Zamek zbudowano na planie nieregularnym wyznaczonym przez obwód wałów wcześniej istniejącego w jego miejscu grodu ziemnego.
Brama wjazdowa do zamku została zlokalizowana w monumentalnej 22-metrowej wieży gotyckiej zbudowanej na planie czworoboku. W wieży tej mieściła się komnata burgrabiego. Dolna część przejazdu bramnego została obniżona w XVIII w. w celu ułatwienia wjazdu przez nowy murowany most.
Dwie wieże cylindryczne w czasach książąt mazowieckich miały wysokość murów obwodowych. Wieże te po przyłączeniu ziemi czerskiej do Korony w 1526 roku nadbudowano do dzisiejszej wysokości pomiędzy latami 1526 a 1547[4]. Wieża południowo-zachodnia o wysokości 24 metrów miała wejście prowadzące z murów, a w jej przyziemiu znajdowała się cela więzienna. Wieża zachodnia była dostępna z dziedzińca.
W obrębie dziedzińca znajdowały się dwa murowane budynki. Mniejszy podłużny przylegał do muru od strony Wisły i miał jedynie dwa pomieszczenia[4]. Drugi większy na prawo od bramy zbudowano w XIV wieku jeszcze w czasach funkcjonowania grodu, a następnie został rozbudowany na pałac o wymiarach 10 x 30 metrów w czasach, gdy Czersk pełnił rolę ośrodka dóbr owdowiałej królowej Bony Sforzy[5].
Do dzisiaj zachowane są większość murów zamku oraz wszystkie trzy wieże (Brama, Południowa i Zachodnia), z których można podziwiać panoramę okolicy. W obrębie murów znajdują się fundamenty kościoła zamkowego pod wezwaniem św. Piotra. Murowana zabudowa z XVI w. nie zachowała się.
Zamek w kulturze
W latach 70. XX w. w otoczeniu zamku zespół Skaldowie z Łucją Prus nagrał teledysk do piosenki W żółtych płomieniach liści.
Ruiny zamku, grafika z XIX w.
Zamek i otoczenie, początek lat 60. XX w.
Dziedziniec zamkowy
Zobacz też
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo mazowieckie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024.
- ↑ a b c Izabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 113-116, język polski, ISBN 83-7200-448-X
- ↑ Zygmunt Świechowski, Architektura romańska w Polsce, Warszawa 2000, s. 86-87
- ↑ a b Robert Kunkel, Typologia średniowiecznych zamków książęcych i możnowładczych, Kronika Zamkowa, nr 53-54, 2007, s.211-229
- ↑ T. Kiersnowska, Czersk w XIII i XIV wieku. Ośrodek władzy książęcej na południowym Mazowszu, Warszawa 1986, s. 54 nn.
Bibliografia
- Bohdan Guerquin: Zamki w Polsce. Warszawa: Arkady, 1984, s. 132-134. ISBN 83-213-3239-0.
- Leszek Kajzer: Leksykon zamków w Polsce. Warszawa: Arkady, 2001, s. 140-143.
- Agnieszka Sypek, Robert Sypek: Zamki i warownie ziemi mazowieckiej. Warszawa: Wydawnictwo Trio, 2002, s. 49-53. ISBN 83-88542-34-6.
- Tadeusz Zagrodzki: Czersk. Zamek i miasto historyczne. Warszawa: TOnZ, 1996, s. 27-46. ISBN 83-902793-8-X.
Linki zewnętrzne
- Zamek w Czersku (czersk.zamki.pl)
- Zamek w Czersku (www.zamkipolskie.com)
- zamek w Czersku na portalu sztuka.net. sztuka.net.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-12)].
- Aktualne informacje o cenach biletów i godzinach otwarcia. gorakalwaria.net. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-01)]. (www.gorakalwaria.net)
- Oficjalna Strona Zamku w Czersku
- Archiwalne widoki i publikacje o zamku w bibliotece Polona