Zamek w Lublinie
 nr rej. A/161 z 24 maja 1956
| |
 Zamek królewski w Lublinie, widok z placu Po Farze | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość | |
| Styl architektoniczny |
Zamek w stylu neogotyckim, romański donżon, gotycka Kaplica Trójcy Świętej |
| Rozpoczęcie budowy |
XII w. |
| Ważniejsze przebudowy |
XIII wiek, XIV wiek, 1520, 1824–1826, 1954 |
Położenie na mapie Lublina  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa lubelskiego  | |
 51°15′01,90″N 22°34′18,24″E/51,250528 22,571733
| |
| Strona internetowa | |
Zamek w Lublinie – zamek w Lublinie, pierwotnie zbudowany w XII wieku[1], wielokrotnie przebudowywany. W XVI w. był rezydencją królewską, w XVII w. zniszczony. W XIX w. odbudowany jako więzienie (1831–1954). Od 1957 r. siedziba Muzeum Narodowego w Lublinie[2].
Już w XII w. na wzgórzu znajdował się drewniano-ziemny gród będący siedzibą kasztelana. Około połowy XIII w. wewnątrz umocnień dobudowano romański donżon (wieża mieszkalno-obronna). Dolne kondygnacje zbudowano z łamanego kamienia, a wyższe z cegły. Częste najazdy Litwinów, Tatarów i Rusinów skłoniły w pierwszej połowie XIV w. Kazimierza Wielkiego do wybudowania murowanego zamku w miejsce drewniano-ziemnego grodu. W jego skład wchodziły: wieża, dom mieszkalny, brama, kaplica Trójcy Świętej, basztę Żydowską i mury obronne. W 1418 na zlecenie króla Władysława Jagiełły kościół będący jednocześnie kaplicą zamkową ozdobiono polichromią w stylu rusko-bizantyńskim, która jest jednym z najcenniejszych zabytków w Polsce[2][3].
Historia
Polska przedrozbiorowa: gród, donżon i zamek
Początki zamku związane są z powstaniem w XII wieku kasztelanii lubelskiej. Za czasów Kazimierza Sprawiedliwego został wzniesiony na wzgórzu gród umocniony drewniano-ziemnym wałem. Około połowy XIII w. w obrębie górnej części grodu wybudowano murowaną wieżę obronno-rezydencjonalną (donżon). Wieża była pierwszym murowanym obiektem zamku[3].
W XIV wieku za panowania Kazimierza Wielkiego wzniesiono murowany zamek otoczony murem obronnym z bramą od zachodu. Wybudowano pierwszy gotycki pałac dla króla oraz basztę żydowską. Zamek, leżący na królewskim szlaku z Krakowa do Wilna, cieszył się zainteresowaniem i opieką Jagiellonów. Tu pod kuratelą Jana Długosza wychowali się synowie Kazimierza Jagiellończyka[2].
Około 1520 roku Zygmunt Stary zapoczątkował przebudowę zamku na okazałą renesansową rezydencję królewską, zatrudniając między innymi włoskich mistrzów sprowadzonych z Krakowa. Wybudowano nową bramę z wieżą, czworoboczną basztę, kamienicę Grodzką, podwyższono pałac królewski ozdabiając go attykami[2][3].
W 1569 roku w murach zamku obradował sejm, na którym podpisano akt unii polsko-litewskiej – unię lubelską. 19 lipca 1569 na sejmie w Lublinie książę pruski Albrecht Fryderyk Hohenzollern złożył hołd lenny Zygmuntowi II Augustowi, co obecny wówczas Jan Kochanowski opisał w utworze Proporzec albo hołd pruski[2].
Pomiędzy 1635 a 1642 rokiem pod kierunkiem Jana Cangerle zamek prawdopodobnie wyremontowano. W 1648 w zamku kierował działaniami wojennymi król Jan Kazimierz. W latach 1655–1657 zamek zajmowały wojska szwedzkie, węgierskie i moskiewskie, co doprowadziło do jego ogromnych zniszczeń[potrzebny przypis]. Podczas działań wojennych budynek spłonął i zawalił się. Ocalały jedynie najstarsze budowle – kaplica i donżon[2]. W 1743 starosta Jakub Zamoyski wzniósł nowe budynki kancelarii i archiwum, a w 1773 budynek dawnej bramy wjazdowej został przebudowany na cele mieszkalne przez starostę Wincentego Potockiego[potrzebny przypis].
Zamek na rysunku z 1810 roku
Od zaborów do 1954: więzienie
W latach 1823–1826[4], z inicjatywy Stanisława Staszica i według projektu Jana Stompfa, wzniesiono na wzgórzu nową budowlę w stylu neogotyku angielskiego, przeznaczoną na więzienie Królestwa Kongresowego. Funkcję więzienia budowla ta pełniła przez 128 lat. W latach 1831–1915 było tu więzienie carskie, głównie dla uczestników walk o niepodległość, m.in. powstańców styczniowych 1863[2][3].
W okresie 1918–1939 obok więźniów kryminalnych odbywali tu karę członkowie ruchu komunistycznego, za przynależność do nielegalnej Komunistycznej Partii Polski. II wojna światowa i okupacja (1939–1944) to okres funkcjonowania niemieckiego więzienia, przez które przeszło 40 tys. osób, głównie członków ruchu oporu. Duża część więzionych zginęła w egzekucjach i obozach śmierci. 22 lipca 1944, przed opuszczeniem Lublina, funkcjonariusze SS dokonali masowego mordu 300 więźniów zamku[2].
Po zakończeniu okupacji niemieckiej w sierpniu 1944 na zamku zorganizowano polityczne więzienie karno-śledcze, podległe władzom sowieckim, a następnie Urzędowi Bezpieczeństwa Publicznego. W latach 1944–1954 więziono tu około 35 tys. ludzi. Spośród 515 wydanych wyroków śmierci życie straciły 180 osoby[2].
Po likwidacji więzienia w dniu 13 stycznia 1954 więźniów politycznych przewieziono do więzienia w Chełmie, a po przeprowadzeniu prac remontowych zamek przeznaczono na cele kultury. Od 1957 jest siedzibą główną Muzeum Narodowego w Lublinie, założonego w 1906[2][3].
Zamek w Lublinie od strony zachodniej
Front Zamku w Lublinie
Dziedziniec zamkowy – widok od strony wschodniej
Kompleks zamkowy
Najprawdopodobniej w XIV wieku powstał gotycki kościół zamkowy pod wezwaniem Trójcy Świętej, który pełnił funkcję kaplicy królewskiej. Z fundacji Władysława Jagiełły gotyckie wnętrza kaplicy pokryto malowidłami bizantyńsko-ruskimi. Prace ukończono w 1418 roku. Dzięki malowidłom, zachowanym do czasów współczesnych, Kaplica Trójcy Świętej stanowi zabytek w skali międzynarodowej.
Cennym zabytkiem sztuki romańskiej i jedną z najstarszych budowli na Lubelszczyźnie jest wieża zamkowa. Powstała w XIII wieku jako budowla obronno-mieszkalna (donżon). Stanowiła część grodu kasztelańskiego. Wzniesiona przy południowym zboczu wzgórza. Posiada trzy kondygnacje nadziemne. Grubość muru do 3,4 m, wewnątrz którego biegnie spiralna klatka schodowa. Dolne partie muru wzniesione z łamanego wapienia, wyższe z cegły. W czasie budowy gmachu przeznaczonego na więzienie (XIX wiek) wieża znalazła się w obrębie jego murów. Z tego okresu pochodzi wieńczący ją krenelaż. Na uwagę zasługuje zachowane romańskie okno biforyjne na III kondygnacji.
Zobacz też
- Muzeum Narodowe w Lublinie
- Zabytki Lublina
- Mieczysław Kwarciński
- Zamachy na Bolesława Bieruta i Edwarda Osóbkę-Morawskiego
Przypisy
- ↑ I. Rolska-Boruch, „Domy pańskie” na Lubelszczyźnie od późnego gotyku do wczesnego baroku, Lublin 2003, s. 37–48 [1].
- ↑ a b c d e f g h i j Historia zamku lubelskiego [online], zamek-lublin.pl [dostęp 2023-07-28].
- ↑ a b c d e Izabela i Tomasz Kaczyńscy - Zamki w Polsce północnej i środkowej - przewodnik. Sport i Turystyka, Warszawa, 1999, s. 67-72, ISBN 83-7200-448-X
- ↑ Zamek w Lublinie, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2020-09-09].
Bibliografia
- Irena Buczkowa: Zamek Lubelski. Lublin: KAW, 1997. ISBN 83-03-03475-8.
- Hunicz A., Wyniki badań na Wzgórzu Zamkowym w Lublinie w 1973 r., „Wiadomości Archeologiczne”, nr 40 (1973), z. 1.
- Koziejowski W., Późnoromańskie formy stylowe w architekturze wieży na Zamku Lubelskim, „Studia i Materiały Lubelskie”, t. 9, Lublin 1982.
- Kutyłowska I., Nowe spojrzenie na dzieje Zamku Lubelskiego w średniowieczu, „Rocznik Lubelski” 1987, nr 2 (4).
- Rolska-Boruch I., Renesansowy zamek królewski w Lublinie – siedziba króla i sejmu, „Roczniki Humanistyczne”, nr 47 (1999), z. 4 [zeszyt specjalny].
- Stronczyński K., Opisy zabytków starożytności przez Delegację wysłaną z polecenia Rady Administracyjnej Królestwa, zebrane w Guberni Lubelskiej w latach 1844 i 1846, „Dziennik Powszechny” 1863, nr 114.
- Żywicki J., Architektura neogotycka na Lubelszczyźnie, Lublin 1998.
Linki zewnętrzne
- Archiwalne widoki zamku w bibliotece Polona
