Zakon rycerski – pierwotnie w Kościele katolickim zakon, w skład którego wchodzili zakonnicy (duchowni) oraz bracia-rycerze, czyli rycerze, którzy nie przyjmując święceń, godzili się żyć jak zakonnicy (składali śluby czystości i ubóstwa). Ich głównym zadaniem była nie tylko modlitwa czy kontemplacja, lecz również walka w obronie wiary i ideałów przyjętych w regule zakonnej. Pierwsze zakony rycerskie powstawały na fali krucjat (w Królestwie Jerozolimskim) i pielgrzymek do Ziemi Świętej w XI i XII w.

Niektóre zakony rycerskie utworzyły własne państwa – zakon krzyżacki w Prusach i Ziemi Świętej, Zakon Maltański na Rodos i Malcie^[1], lazaryci w Akce.

Obecnie joannici, lazaryci i bożogrobcy są zakonami elitarnymi, przyjmującymi prawie wyłącznie osoby o szlacheckim rodowodzie, i koncentrującymi swoje działania na prowadzeniu szpitali oraz działalności charytatywnej. Zakon krzyżacki dziś jest zakonem czysto religijnym, mniszym, pozbawionym prerogatyw rycerskich.

Zakon	Herb	Założyciel	Data powstania	Data zatwierdzenia Papież, który zatwierdził zakon	Data rozwiązania	Opis i uwagi
Rycerze Tau Zakon św. Jakuba z Altopascio		Matylda toskańska	między 1070 a 1080	1239 Grzegorz IX	1459/1587/1672	Początkowo, jego celem było zapewnienie opieki pielgrzymom zdążającym do Rzymu, Ziemi Świętej i Composteli. Rozwiązany w 1459 r. (jego majątek przekazano Zakonowi Najświętszej Maryi Panny z Betlejem). Pomimo bulli papieskiej rozwiązującej zakon, funkcjonował on jeszcze w XVI i XVII wieku we Włoszech i Francji. We Włoszech został rozwiązany w 1587 roku (majątek przekazano Zakonowi św. Stefana). Gałąź francuska zakonu została rozwiązana w 1672 roku (majątek przekazano lazarytom).
Lazaryci Zakon Rycerzy i Szpitalników świętego Łazarza z Jerozolimy	[a]	Gerard Tonque	1098	1116 Paschalis II	Istnieje do dziś	Zakon o charakterze międzynarodowym
Joannici Zakon Rycerzy Jerozolimskiego Szpitala św. Jana Chrzciciela Ordo Militia Sancti Johannis Baptistae Hospitalis Hierosolimitani	[a]	Gerard Tonque	ok. 1099	15 lutego 1113 Paschalis II	Istnieje do dziś	Zakon o charakterze międzynarodowym; posiada status suwerennego podmiotu prawa międzynarodowego. Obecnie z siedzibą w Rzymie
Bożogrobcy Zakon Rycerski Grobu Bożego w Jerozolimie Ordo Equestris Sancti Sepulcri Hierosolymitani		Gotfryd z Bouillon	1099	1114/1122 Kalikst II	Istnieje do dziś	Papież Innocenty VIII w 1489 roku inkorporował bożogrobców do zakonu joannitów. Oficjalnie reaktywowany w 1847. Obecnie zakon jest stowarzyszeniem duchownych i świeckich, niezwiązanych ślubami zakonnymi. Obecnie z siedzibą w Rzymie
Templariusze Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona Fratres Militiae Templi, Pauperes Commilitones Christi Templique Salomonis		Hugues de Payns	1118[b]	1128 Honoriusz II	3 kwietnia 1312	Międzynarodowy zakon „rycerzy świątyni”, wśród których dominowali rycerze z Francji; rozwiązany przez papieża Klemensa V po zarzutach o herezję
Zakon Monte Gaudio		Rodrigo Alvarez	między 1171 a 1180	1180 Aleksander III	1221	Skupiał rycerzy z półwyspu iberyjskiego. Już w 1196 roku część rycerzy przeszła do templariuszy, a pozostali połączyli się z zakonem Calatrava w 1221 roku
Krzyżacy Zakon Szpitala Najświętszej Maryi Panny Domu Niemieckiego w Jerozolimie Ordo fratrum domus Sanctae Mariae Theutonicorum Hierosolimitanum		mieszczanie z Bremy i Lubeki	1191	1198 Celestyn III	Istnieje do dziś	Skupiał rycerzy głównie pochodzenia niemieckiego, miał domy rozsiane w całej Europie. Po upadku Królestwa jerozolimskiego działał krótko w Siedmiogrodzie, a następnie stworzył swoje państwo w Prusach i Inflantach. Obecnie z siedzibą w Wiedniu
Zakon św. Tomasza z Akki		Ryszard I Lwie Serce,	1192	1236 Grzegorz IX	1538	Skupiał rycerzy pochodzenia angielskiego. Po upadku Królestwa jerozolimskiego przeniósł się do Anglii

Drugą grupę zakonów rycerskich stanowiły zakony utworzone na Półwyspie Iberyjskim do walki z Maurami. Różniły się one od zakonów z Ziemi Świętej. Walczyły one w Hiszpanii i Portugalii, mając tam główne siedziby i tam też rekrutując większość swoich członków, od początku były też silnie związane z miejscową hierarchią kościelną i władcami, często w ich szeregach można było spotkać ludzi żonatych, których małżonki również były członkami zakonu. Do iberyjskich zakonów rycerskich powstałych w okresie średniowiecza należały:

Zakon	Herb	Założyciel	Data powstania	Data zatwierdzenia Papież, który zatwierdził zakon	Data rozwiązania	Opis i uwagi
Rycerze Chrystusowi Zakon św. Zbawiciela z Monrealu		Alfons I Waleczny i Gaston IV z Bearn	1128		1143/30 marca 1150[c]	Składał się z rycerzy aragońskich. Zakon połączony z templariuszami.
Kalatrawensi Zakon z Kalatrawy Militiae Calatravae Ordinis Cistercensis		opat Rajmund z Fitero	1158	1164 Innocenty III	Zakon istnieje do dziś w postaci orderowego bractwa rycerskiego
Zakon Avis			ok. 1160	1192 Celestyn II	Zakon istnieje do dziś w postaci orderu rycerskiego	Zakon skupiał rycerzy Portugalskich. W latach 1187–1431 podporządkowany zakonowi z Kalatrawy. W 1789 zakon przekształcony został w organizację świecką
Zakon z Alcántara Zakon św. Juliana z Pereiro,		Suarez i Gomez Fernández Barrientos	między 1167 a 1176	29 grudnia 1177 Aleksander III	Zakon istnieje do dziś w postaci orderowego bractwa rycerskiego
Zakon Santiago Zakonu św. Jakuba z Composteli		Gerard Tonque	1170	5 czerwca 1175 Aleksander III	Zakon istnieje do dziś w postaci orderowego bractwa rycerskiego	Powstał na bazie bractwa rycerskiego, skupiającego rycerzy broniących pielgrzymów zmierzających do Santiago de Compostela
Zakon Skrzydła św. Michała		Alfons I Zdobywca, król Portugalii	1171[d]	1171 Aleksander III	1834	Zakon przechodził podobną drogę jak inne zakony rycerskie w Portugalii. Został włączony do korony portugalskiej, a w 1834 roku zlikwidowany, chociaż grupa rycerzy działała jeszcze nieformalnie do 1868 roku.
Zakon św. Jerzego z Alfamy		Piotr II Katolicki, król Aragonii	1201	1372 Grzegorz XI	1399/1400	W 1399 roku antypapież Benedykt XIII połączył go z zakonem Montesy, inne źródła podają datę połączenia na rok 1400.
Mercedariusze Zakon Najświętszej Maryi Panny Miłosierdzia dla Odkupienia Niewolników		Piotr Nolasco	1218	17 stycznia 1235 Grzegorz IX	Zakon nadal istnieje jako zgromadzenie duchownych.	W 1317 roku doszło do przejścia rycerzy do świeżo powstałego rycerskiego zakonu z Montesy. Zakon stał się wyłącznie zgromadzeniem duchownych.
Zakon Najświętszej Maryi Panny z Hiszpanii		Alfons X Mądry, król Kastylii	1272		1281	W 1280 roku zapadła decyzja o jego przyłączeniu do zakonu Santiago, co ostatecznie zostało zrealizowane w roku następnym.
Zakon z Montesy		Jakub II Sprawiedliwy, król Aragonii	1319	10 czerwca 1317 Jan XXII	Zakon istnieje do dziś w postaci orderu rycerskiego.	Powstał w Królestwie Aragonii. Celem powstania zakonu było niedopuszczenie do przejęcia majątku templariuszy przez obce zakony i uzyskanie kontroli nad tym majątkiem przez króla Aragonii.
Zakon Rycerzy Chrystusa		Dionizy I, król Portugalii	1319	14 marca 1319 Jan XXII	Zakon istnieje do dziś w postaci orderu rycerskiego.	Powstał, aby przejąć kontrolę nad majątkiem rozwiązanego zakonu templariuszy. W 1492 papież Aleksander VI zwolnił Zakon Chrystusa ze ślubów religijnych, co potwierdził papież Juliusz II. W ten sposób zakon został włączony do korony portugalskiej i stał się orderem. Jedynie kapelani zakonni prowadzili życie klasztorne w Tomar aż do 1834.

W XIII wieku powstały również zakony rycerskie do walki z poganami w Inflantach i Prusach Wschodnich, które miały pomóc działającemu tam zakonowi krzyżackiemu.

Zakon	Herb	Założyciel	Data powstania	Data zatwierdzenia Papież, który zatwierdził zakon	Data rozwiązania	Opis i uwagi
Kawalerowie Mieczowi Zakon kawalerów mieczowych		Albert von Buxhövden, biskup Rygi	1202	1204 Innocenty III	1237	Zakon połączony z zakonem krzyżackim; powstała w związku z tym inflacka gałąź tego zakonu, posiadająca autonomię. Błędem jest jednak utożsamianie inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego z zakonem kawalerów mieczowych.
Bracia dobrzyńscy Pruscy Rycerze Chrystusowi		Christian z Oliwy, biskup Prus	między 1216 a 1228	1228 Grzegorz IX	XIV w.	Około roku 1235, większość braci przyłączyła się do zakonu krzyżackiego, na co zezwalał dokument papieski (jednakże Bracia Dobrzyńscy nie zostali oficjalnie przyłączeni do zakonu krzyżackiego). Zakon przestał oficjalnie istnieć (według prawa kanonicznego) 100 lat po śmierci jego ostatniego członka, a więc w połowie XIV wieku.

Zakon	Herb	Założyciel	Data powstania	Data zatwierdzenia Papież, który zatwierdził zakon	Data rozwiązania	Opis i uwagi
Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą Ordo Militaris Crucigerorum cum Rubea Stella		św. Agnieszka Przemyślidka	XII w. /1233[e]	14 kwietnia 1237 Grzegorz IX	Istnieje do dziś	Zakon rycerski o charakterze szpitalnym, przekształcony z czasem w zakon kanoników regularnych, powstały i uformowany w latach trzydziestych XIII wieku. Krzyżowców z czerwoną gwiazdą zwano również krzyżakami z czerwoną gwiazdą, szpitalnikami, braćmi szpitalnymi i krzyżowcami gwiaździstymi.

Aktywność różnych ruchów heretyckich w XIII-XIV w. i zagrożenie tureckie w XV w. stało się przyczyną utworzenia nowych zakonów rycerskich.

Zakon	Herb	Założyciel	Data powstania	Data zatwierdzenia Papież, który zatwierdził zakon	Data rozwiązania	Opis i uwagi
Zakon św. Ducha z Montpellier		Guy de Montpellier	1195	23 kwietnia 1198 Innocenty III	1711	Głównym zadaniem zakonu była pomoc chorym i ochrona chrześcijan przed zbrojnymi bandami albigensów Nie istniał w latach 1672–1693. Zakon stracił swój militarny charakter w 1708 r., a w 1711 r. papież Klemens XI włączył go do Zakonu św. Łazarza.
Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Langwedocja)		biskup Fulko z Tuluzy, Szymon z Montfort oraz Dominik Guzmán	1209	1234 Grzegorz XIII	1261	Powołany do walki z albigensami. Po zduszeniu ruchu przestał istnieć cel, dla którego zakon został powołany. W związku z tym już pod koniec XIII w. bracia-rycerze zostali połączeni z Zakonem od Pokuty św. Dominika, dając początek Trzeciemu Zakonowi św. Dominika (tercjarze dominikańscy).
Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Parma)		Bartłomiej z Vicenzy	1233	1235 Grzegorz XIII	XIII w.	Po rozwiązaniu ich majątek został przekazany Zakonowi Błogosławionej i Cudownej Maryi Panny. Członkowie zakonu przeszli do Trzeciego Zakonu św. Dominika (tercjarze dominikańscy), a ich zgromadzenie przestało mieć charakter militarny.
Zakon Błogosławionej i Cudownej Maryi Panny		Loderigo d’Andalo	1233	1261 Urban IV	XVI w.	Zakon ten był pierwszym zakonem rycerskim, który przyjmował kobiety, nadając im tytuł rycerza (militissa).
Zakon św. Maurycego		Amadeusza VIII, książę Sabaudii	1434		1439	Nie jest pewne jednak, czy był to zakon rycerski. Zakon ten przetrwał do 1439 r., kiedy został rozwiązany krótko po wyborze założyciela na antypapieża Feliksa V. Do zakonu odwoływał się ustanowiony w 1572 r. – Order Domowy pw. świętych Maurycego i Łazarza
Zakon Najświętszej Maryi Panny z Betlejem		papież Pius II	1459	1459 Pius II	1484	Głównym zadaniem nowego zakonu była obrona niedawno odbitej z rąk muzułmańskich wyspy Lemnos. Wkrótce jednak wyspa została ponownie zajęta przez Turków i zakon przestał istnieć (zniesiony w roku 1484 przez papieża Innocentego VIII).
Zakon św. Jerzego z Karyntii		cesarz Fryderyka III i papież Paweł II	1469	1469 Paweł II	1598	Zadaniem zakonu była obrona cesarstwa i dobroczynność. Zakon rozwiązano w 1598 r., a jego posiadłości przekazano jezuitom.
Zakon św. Stefana Zakon św. Stefana Papieża i Męczennika		Kosma Medyceusz Starszy	1561	1 października 1561 Pius IV	Istnieje do dnia dzisiejszego w postaci orderu rycerskiego.	Zakon ten był początkowo zakonem morskim. Powstał, aby bronić Włochy od muzułmańskich i pirackich ataków od strony morza oraz uwalniać siłą chrześcijańskich jeńców z niewoli tureckiej. Mimo rozwiązania w 1859 r. przetrwał jako order rycerski.

W miarę jak przygasała gwiazda oraz malało znaczenie wielkich kościelnych zakonów rycerskich, pojawiła się idea tworzenia świeckich zakonów rycerskich. Właściwie to nie była całkiem nowa idea, jako że odpowiednikiem takiego właśnie zakonu byli Rycerze Okrągłego Stołu, opiewani w utworach o tematyce arturiańskiej. Zakony świeckie, określane również jako bractwa rycerskie, były powoływane przez monarchów i innych możnych późnego Średniowiecza, a na celu miały głównie lepsze zorganizowanie własnych stronników (lobby) – czyli grup rycerzy połączonych silnymi więzami lojalności wobec władcy lub innego możnego protektora. Zakony takie, zwane z łac. ordo pod koniec XIV w. istniały już na prawie każdym dworze chrześcijaństwa łacińskiego.

Do najgłośniejszych zakonów tego typu, czyli stowarzyszeń związanych regułą świecką, należały:

• Zakon Szarfy (Zakon Banda) – utworzony ok. 1320 r. w Kastylii (Hiszpania)
• Zakon Podwiązki – utworzony w 1348 r. przez króla Edwarda III (zakon ten przetrwał ponad 600 lat)
• Zakon Gwiazdy – utworzony w 1351 r. przez Jana II Dobrego, króla Francji
• Zakon Złotego Runa – utworzony przez Filipa II Dobrego w 1430 r. zakon burgundzki (później jeden z największych w Europie, podzielił się na gałąź austriacką i hiszpańską)

Niektóre z rycerskich zakonów świeckich miały charakter wybitnie praktyczny lub charytatywny, np.:

• Zakon Sokoła (Tiercelet) – utworzony w 1380 r. w Poitou (Francja), którego członkowie postawili sobie za cel dzielenie zysków z wypraw, ale i związanych z nimi niebezpieczeństw (w razie konieczności zapłacenia okupu wszyscy zbierali się na ten cel)
• Zakon Białej Damy na Zielonej Tarczy – utworzony przez rycerza Boucicaut w 1399 r., jako zakon, który postawił sobie za zadanie obronę „bezbronnych i wydziedziczanych dam”
• Zakon Ostu – założony w poł. XVI w. przez króla Szkocji, Jakuba V, który miał na celu zjednoczenie szlachty szkockiej do walki z Anglią
• Zakon św. Stanisława (Order Świętego Stanisława) – założony przez króla Stanisława Augusta Poniatowskiego dla opieki nad Szpitalem Dzieciątka Jezus i Biblioteką Narodową

Z biegiem czasu przynależność do świeckich zakonów rycerskich przybrała charakter czysto honorowy, zmalały również ograniczenia w przyjmowaniu do nich nowych członków. Ducha dawnego uroczystego przyjmowania do wspólnoty oraz wymóg ścisłego przestrzegania wyraźnie określonych reguł postępowania, zastąpiły proste ceremonie wręczania orderów wojskowych i cywilnych „dla zasłużonych”, jakby „po fakcie”. Do naszych czasów przetrwało bardzo niewiele zakonów rycerskich – ostatnią znaczącą ich reminiscencją był rozkwit grup kawalerów różnych orderów, który nastąpił począwszy od XIX w. i trwa do dziś. Łacińska nazwa ordo (czyli „zakon”) została przeniesiona na oznakę, emblemat świadczący o wyróżnieniu jakiejś zasłużonej osoby (Kawaler Orderu...), czy też po prostu jej przynależności do takiej grupy. Wysoki, nawiązujący w większym stopniu do zakonów charakter utrzymały niektóre istniejące do dziś ordery domowe, szczególnie w Wielkiej Brytanii.

Można również rozważać charakter podobieństw i różnic pomiędzy średniowiecznymi zakonami rycerskimi a tworzonymi współcześnie bractwami rycerskimi. Wydaje się jednak, że głównym ogniskiem zainteresowania tych ostatnich jest raczej odtwarzanie niektórych zewnętrznych aspektów kultury materialnej (uzbrojenie, stroje), kultury duchowej (obyczajowość, rozrywka), a także próby odtwarzania i opanowywania niektórych umiejętności niezbędnych średniowiecznemu rycerzowi do życia w tamtych zamierzchłych czasach (technika jazdy konnej, posługiwanie się różnymi rodzajami broni itp.).

Według daty powstania (w nawiasie daty przyznania reguły zakonu rycerskiego):

• 1070–1080 (1239) – Zakon św. Jakuba z Altopascio
• 1098 (ok. 1180) – Zakon Rycerzy św. Łazarza
• 1099 (1122) – bożogrobcy
• przed 1113 (1113) – joannici
• 1118 (1128) – templariusze
• 1128 – Zakon św. Zbawiciela z Monrealu
• 1157 (1177) – Zakon Alcantara
• 1158 (1199) – Zakon Calatrava
• ok. 1167 (1187) – Zakon Avis
• 1170 (1175) – Zakon Santiago
• 1171 – Zakon Skrzydła św. Michała
• po 1171 (1180) – Zakon Mountjoy
• 1191 (1198) – Krzyżacy
• 1192 (1226) – Zakon św. Tomasza z Akki
• 1201 (1372) – Zakon św. Jerzego z Alfamy
• 1202 – Kawalerowie Mieczowi
• 1209 (1234) – Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Langwedocja)
• po 1216 (1228) – Bracia dobrzyńscy
• 1218 (1235) – mercedariusze
• przed 1219 – Zakon Krzyżowców z Czerwoną Gwiazdą
• 1233 (1235) – Zakon Rycerzy Jezusa Chrystusa (Parma)
• 1233 (1261) – Zakon Błogosławionej i Cudownej Maryi Panny
• 1272 – Zakon Najświętszej Maryi Panny z Hiszpanii
• po 1312 (1319) – Zakon Rycerzy Chrystusa
• 1319 (1317) – Zakon Rycerzy z Montesy
• 1434 – Zakon św. Maurycego
• 1440 – Brandenburski Zakon Łabędzia
• 1459 (1459) – Zakon Najświętszej Maryi Panny z Betlejem
• 1469 (1469) – Zakon św. Jerzego z Karyntii
• 1561 (1561) – Zakon św. Stefana

• Barber R., Rycerze i rycerskość, Bellona, Warszawa 2000.
• Potkowski E., Rycerze w habitach, MON, Warszawa 1974,
• Potkowski E., Zakony rycerskie, Bellona, Warszawa 2005,
• Litvinov O., Malavin A., Chvorostov S., Rycerze XX wieku, Moskwa 1992,
• Starnawska M., Między Jerozolimą a Łukowem. Zakony krzyżowe na ziemiach polskich w średniowieczu, Warszawa 1999,
• Walsh M., Wojownicy Pana. Chrześcijańskie zakony rycerskie, Wyd. M, Kraków 2005.