Langbahn Team – Weltmeisterschaft

Wiry (województwo dolnośląskie)

Wiry
wieś
Ilustracja
Państwo

 Polska

Województwo

 dolnośląskie

Powiat

świdnicki

Gmina

Marcinowice

Liczba ludności (III 2011)

419[2]

Strefa numeracyjna

74

Kod pocztowy

58-111[3]

SIMC

0853560

Położenie na mapie gminy Marcinowice
Mapa konturowa gminy Marcinowice, na dole nieco na prawo znajduje się punkt z opisem „Wiry”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, po lewej nieco na dole znajduje się punkt z opisem „Wiry”
Położenie na mapie województwa dolnośląskiego
Mapa konturowa województwa dolnośląskiego, w centrum znajduje się punkt z opisem „Wiry”
Położenie na mapie powiatu świdnickiego
Mapa konturowa powiatu świdnickiego, po prawej znajduje się punkt z opisem „Wiry”
Ziemia50°50′09″N 16°38′47″E/50,835833 16,646389[1]

Wiry (niem. Groß Wierau, 1945–1946 Wiry Duże) – wieś w Polsce położona w województwie dolnośląskim, w powiecie świdnickim, w gminie Marcinowice.

Podział administracyjny

W latach 1975–1998 miejscowość należała administracyjnie do województwa wałbrzyskiego.

Położenie

Wieś położona na wschodnim skraju Równiny Świdnickiej, na południowy zachód od u Masywu Ślęży oraz na północ od Wzgórz Kiełczyńskich, nad początkowym odcinkiem Czarnej Wody.

Historia

Pierwsza wzmianka o miejscowości pochodzi z roku 1193 – 9 kwietnia papież Celestyn III potwierdził kanonikom regularnym z wrocławskiego Piasku ich własności, jedną z osad były Viuri. W roku 1205 zgodnie prawem niemieckim, wprowadzonym przez Henryka Brodatego, we wsi utworzono urząd wójta. Wieś jest też wzmiankowana w łacińskim dokumencie z 1223 roku wydanym przez biskupa wrocławskiego Lorenza pod zlatynizowaną formą Viri[4]. Wzmiankowana w łacińskim dokumencie z 1250 roku wydanym przez papieża Innocentego IV w Lyonie gdzie zanotowana została w zlatynizowanej formie Wiri[5].

W wyniku trzech wojen śląskich toczonych w latach 1740–1763 pomiędzy Austrią oraz Prusami, miejscowość wraz z całym Śląskiem znalazła się ostatecznie w granicach Prus.

Duże zniszczenia w czasie wojny trzydziestoletniej – m.in. zniszczenie klasztoru kanoników (byli właścicielami wsi aż do sekularyzacji w 1810 r.); odbudowa trwała do roku 1648. W roku 1825 we wsi były: 72 domy, sołectwo, kościół, szkoła, cegielnia i browar. Mieszkańcy hodowali owce i bydło oraz trudnili się tkactwem. W roku 1922 wieś należała do H. Rossdeutschera.

W roku 1959 odkryto złoża magnezytu. Magnezytom towarzyszą rzadkie minerały szlachetne. W celu udostępnienia złoża w latach 60. XX wieku uruchomiono kopalnię głębinową Wiry, która należała do Strzeblowskich Kopalń Surowców Mineralnych w Sobótce. Kopalnia znajduje się u podnóża góry Szczytnej (466 m n.p.m.), która wchodzi w skład Wzgórz Kiełczyńskich. Złoża mają długość około 4,5 km i ciągną się w kierunku zachodnim pod polami wsi Wiry, natomiast jedyna upadowa prowadząca do podziemi, której wejście znajduje się na wysokości 247 m n.p.m. oraz zabudowania techniczne położone są już na terenie wsi Wirki[6]. Magnezyt był przerabiany w zakładach w Świdnicy[7].

Kopalnia działała do lipca 1996 roku, a jej likwidację rozpoczęto w 2004 roku[8]. Później, w latach 2007–2013, z podziemi pobierano wodę, następnie butelkowaną i sprzedawaną jako woda mineralna „Ślężanka”[6]. Poza budynkami zaadaptowanymi na rozlewnię pozostałe obiekty rozebrano. Na hałdach, gdzie gromadzony był materiał płonny, można znaleźć liczne chryzoprazy i chryzotyle.

W 2017 roku część nieczynnych wyrobisk kopalni Wiry została udostępniona jako podziemna trasa turystyczna[9][10]. Trasa została wytyczona upadową oraz wyrobiskami trzeciego i czwartego poziomu wydobywczego dawnej kopalni. Najgłębiej położone miejsce na trasie zwiedzania znajduje się na poziomie 144 m n.p.m., a więc ponad 100 m poniżej wejścia. W pierwszym roku (2017) podziemia Kopalni Wiry zwiedziło kilkaset osób[6].

Zabytki

Kościół pw. św. Michała Archanioła
Pałac w Wirach

Do wojewódzkiego rejestru zabytków wpisane są[11]:

  • rzymskokatolicki kościół par. pw. św. Michała Archanioła, z początku XVI w., powstał na miejscu pierwotnego z XIII w., przebudowany w wieku XVII, rozbudowany w 1906 r., odnowiony w roku 2000; jednonawowy z prostokątną zakrystią, kwadratową wieżą z krenelażem i iglicowym hełmem i ośmioboczną sygnaturką z prześwitem. Wnętrze w stylu późnobarokowo-rokokowym, ołtarze z XVIII w. Kościół otoczony jest kamiennym murem z XVII w. W otoczeniu, lapidarium pozostałe po dawnym cmentarzu.
  • zespół pałacowy:
    • pałac w ruinie, obecnie dom nr 1; barokowy pałac z pierwszej połowy XVII wieku, przebudowano w 1778 r.; pałac należący w przeszłości do zakonu położony jest w zachodniej części wsi
    • park krajobrazowy, z drugiej połowy XIX w.; zniszczony i zdziczały

Inne zabytki:

  • murowany XIX-wieczny wiatrak, który przebudowano na cele mieszkalne; położony przy drodze gminnej do wsi Tąpadła
  • dwie kapliczki domkowe z początków XIX wieku[12]

Zobacz też

Przypisy

  1. Państwowy Rejestr Nazw Geograficznych – miejscowości – format XLSX, Dane z państwowego rejestru nazw geograficznych – PRNG, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, 5 listopada 2023, identyfikator PRNG: 148483
  2. GUS: Ludność - struktura według ekonomicznych grup wieku. Stan w dniu 31.03.2011 r.
  3. Oficjalny Spis Pocztowych Numerów Adresowych, Poczta Polska S.A., październik 2022, s. 1472 [zarchiwizowane 2022-10-26].
  4. Grünhagen 1866 ↓, s. 117.
  5. Grünhagen 1866 ↓, s. 280.
  6. a b c Tomasz Rzeczycki: Kopalnia "Wiry" u podnóża Masywu Ślęży udostępniona turystom [w:] „Wierchy” R. 83 (2017), Centralny Ośrodek Turystyki Górskiej PTTK, Kraków 2020 ISSN 0137-6829, s. 262-263
  7. Strona parafii w Wirach.
  8. Marek Czerski i inni: Objaśnienia do mapy geośrodowiskowej Polski. 1:50 000. Arkusz Sobótka (799). Warszawa: Państwowy Instytut Geologiczny, 2004, s. 20.
  9. Kopalnia magnezytu w Wirkach (1953–1996), Podziemna Trasa Turystyczna „Kopalnia Wiry” (od 2017 r.). Świdnica – Moje Miasto / Świdnickie Archiwum Cyfrowe. [dostęp 2017-10-24].
  10. Podziemna trasa turystyczna kopalni Wiry otwarta dla zwiedzających. doba.pl, 2017-08-20. [dostęp 2017-10-24].
  11. Rejestr zabytków nieruchomych woj. dolnośląskiego. Narodowy Instytut Dziedzictwa. s. 162. [dostęp 2012-10-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-03-27)].
  12. Okolice Wrocławia, część południowo-wschodnia. Studio Wydawnicze Plan, 2006. ISBN 83-60180-02-4.

Bibliografia

Linki zewnętrzne