Społeczeństwo Rzeczypospolitej składało się przede wszystkim z Polaków, Litwinów i Rusinów^[1]

W ocenie Marcelego Kosmana, w II połowie XVIII w. poprzez termin Polak rozumiano szlachtę całej Rzeczypospolitej, a Polska figurowała jako pojęcie obejmujące dwa dawne państwa – Koronę Królestwa Polskiego i Wielkie Księstwo Litewskie^[2], połączone na mocy unii realnej w jedno państwo^[3].

Od połowy XVII w. górne warstwy społeczeństwa szlacheckiego i znaczna część patrycjatu miejskiego, związały się z kulturą polską poprzez katolicyzm. Reprezentantem i obrońcą kultury ruskiej stało się po unii brzeskiej – prawosławie. Urzędy, instytucje kościelne (katolickie) i dwory magnackie oraz znaczna część szlacheckich stały się propagatorami kultury polskiej^[4]. Stąd też mianem Polaka określano przede wszystkim katolików.

Na terenach dawnego Wielkiego Księstwa Litewskiego, do polskości przyznawała się w większości szlachta. Używane przez nią określenie ‘Litwin’, mocniejsze niewątpliwie niż ‘Małopolanin’ czy ‘Mazowszanin’, pozostawało jednak tylko sygnałem przynależności terytorialnej. ‘Litwin’ z dziada pradziada przenoszący się nad Wisłę lub Wartę zostawał ‘Koroniarzem’^[5].

Rusini, zamieszkiwali tereny dawnej Korony i Litwy. W swej warstwie szlacheckiej albo przyjmowali katolicyzm, albo ewangelicyzm lub arianizm, skąd w większości szli do katolicyzmu, albo też pozostawali w obrządku wschodnim jako unici lub dyzunici (prawosławni)^[a][6].

Ci, którzy byli mocniej związani z tradycją i prawosławiem, trwali przy kompromisowych rozwiązaniach pokrewnych Stanisławowi Orzechowskiemu^[5], które definiuje stosowana wówczas formuła „gente Ruthenus — natione Polonus” (pol.: z rodu Rusin, z narodowości Polak). Rusini stosowali ją jako wyraz narodowości, opcji i specyfiki^[6].

Białoruski emigracyjny historyk, Janka Zaprudnik, potwierdza, że warstwy wyższe Wielkiego Księstwa Litewskiego były polskie^[7]:

Pozostałe warstwy społeczne trwały przy prawosławiu^[6].

Chłopi byli wówczas w przeważającej części pozbawieni poczucia przynależności narodowej, stanowili na początku XIX wieku nieukształtowaną masę etniczną, z której dopiero w przyszłości mieli przechodzić do narodu polskiego, rosyjskiego lub poczuć się ówcześnie znanymi Białorusinami^[8].

Część chłopstwa i szlachty zaściankowej nie mówiąca po polsku, lecz sięgająca swymi horyzontami myślowymi poza opłotki odciętej od świata wsi, intuicyjnie, poprzez język i religię, czuła swą więź z wielką, na pół mitycznie rozumianą Rusią^[5]. Wielki wpływ na formowanie się stosunków narodowych w powiatach zachodniej Białorusi (właśc. środkowej Litwy) miała liczebność szlachty, przyznającej się najczęściej do polskości i pełniącej rolę przywódcy społeczeństwa^[8].

Chłopi nie tworzyli odrębnego od Polaków narodu lecz byli bierni i tylko posługiwali się miejscowym ruskim dialektem (Według Janki Zaprudnika: „zachowali mowę ojczystą”)^[7].

Świadomość narodowości była właściwa tylko dla warstw wyższych Wielkiego Księstwa Litewskiego (tj. szlachty i kniaziów). Lud mógł być tylko katolicki lub prawosławny (uprzednio grekokatolicki); w jego własnym rozumieniu – „tutejszy”, a w znaczeniu polityczno-poddańczym – litewski i polski zarazem.[29] I tylko z części tego ludu wyodrębniły się na przełomie XIX i XX w. chłopskie narody Żmudzinów (obecnych Litwinów) i Białorusinów. Praktycznie cały rzymskokatolicki lud litewski posługujący się językami słowiańskimi wybrał polską opcję narodowościową, a znaczna część ludu prawosławnego Litwy stała się Rosjanami, albo też pozostała Białorusinami, nie przyjmując jakiejkolwiek samoidentyfikacji narodowej.

Z biegiem czasu nazwa Rusini zaczęła być wypierana, następstwem czego Rusinów zamieszkujących tereny litewskie nazywano Białorusinami, a zamieszkujących ukrainne województwa Korony – Ukraińcami^[6].

• MarceliM. Kosman MarceliM., Historia Białorusi, Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1979, s. 404, ISBN 83-04-00201-9 .

Błąd w przypisach: Istnieje znacznik <ref> dla grupy o nazwie „uwaga”, ale nie odnaleziono odpowiedniego znacznika <references group="uwaga"/>