Wal grenlandzki

Balaena mysticetus[1]
Linnaeus, 1758[2]
Wale grenlandzkie z lotu ptaka
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	ssaki
Podgromada	żyworodne
Infragromada	łożyskowce
Rząd	Cetartiodactyla
Podrząd	Whippomorpha
Infrarząd	walenie
Parvordo	fiszbinowce
Rodzina	walowate
Rodzaj	wal
Gatunek	wal grenlandzki
Synonimy Balæna Mysticetus groenlandica Kerr, 1792[3] Balæna borealis Lesson, 1828[4] Balæna misticetus[a]: S.D.W., 1836[5] Balaena mysticetus arctica Schlegel, 1841[6] Balæna prisca Nilsson, 1847[7] Hunterius Svedenborgii Lilljeborg, 1867[8] Hunterius Swedenborgii[b]: J.E. Gray, 1871[9] Balæna mysticetus roysii Dall, 1874[10] Balæna mysticetus forma Pitlekajensis Malm, 1883[11] Balaena mysticetus pittekajensis[c] Trouessart, 1904[12]
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[13]
najmniejszej troski
Zasięg występowania
Systematyka w Wikispecies
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku

Wal grenlandzki^[14], wieloryb grenlandzki^[15] (Balaena mysticetus) – gatunek ssaka łożyskowego z rodziny walowatych (Balaenidae), występujący w morzach arktycznych i subarktycznych. Jedyny współczesny przedstawiciel swego rodzaju. Osiąga do 20 m długości, może ważyć do 100 ton. Znaczną część jego ciała stanowi wielka głowa o wygiętych ustach, kryjących długie do 5 m fiszbiny, których używa do odflitrowywania z wody niewielkiej zdobyczy, jak skorupiaki czy ryby. Nie ma płetwy grzbietowej, a siły napędowej dostarcza mu płetwa ogonowa. Świetnie nurkuje. Rozmnaża się bardzo powoli, ciąża trwa 13–14 miesięcy, a zwykle samica rodzi młode raz na kilka lat. Może żyć blisko półtora wieku. W przeszłości był obiektem intensywnych polowań.

Wale grenlandzkie osiągają ogromne rozmiary. Długość ciała samców wynosi około 18 m, samic około 20 m. Masa ciała sięga około 100 ton. Przerastają tym samym innych członków swej rodziny, jako że waleń biskajski czy południowy dorastają 16 m, a waleń japoński przerastać je może o kolejny metr^[16]. Ewolucji gigantyzmu u walowatych poświęcono osobne prace naukowe. Wśród przyczyn uwzględniano zmiany klimatyczne, sprzyjające obfitości pokarmu, oraz ochronę przed drapieżnikami^[17]. Wydaje się, że gigantyzm wykształcił się niezależnie w liniach wala i walenia. W przeciwieństwie do wcześniejszych wielkich przodków współczesnego walenia wal swoje gigantyczne rozmiary osiągnął później, około 3 milionów lat temu, dzięki zasiedleniu bogatych w pokarm wód arktycznych^[18]. Obecnie to właśnie dostępność pokarmu wydaje się czynnikiem ograniczającym dalszy wzrost rozmiarów ciała filtratorów^[19].

Podskórna warstwa tłuszczu może być gruba na 42 cm. Izoluje ona zwierzę od zimna pośród lodów Arktyki^[16].

Zwierzę to ma masywne, dość okrągłe ciało z olbrzymią głową. Może ona mieć długość jednej trzeciej całego ciała^[16], a więc istotnie więcej niż w przypadku innych fiszbinowców^[20]. Wieloryby grenlandzkie potrafią głową przebijać lód o grubości nawet 60 cm^[21]. Ważący niecałe 3 kg mózg zajmuje od 35 do 41% swojej jamy ciała, resztę zajmuje sieć dziwna. W przeciwieństwie do zębowców wal grenlandzki zachował zmysł węchu. Ma skomplikowanej budowy opuszkę węchową i zachował 51% genów odpowiedzialnych za wykrywanie zapachów^[22].

Wielki pysk jest istotnie zakrzywiony^[20]. Oczy leżą nad ustami^[16]. W tylnej części głowy walowatych znajduje się parzyste nozdrze^[20]. Jest ono przedzielone i skierowane nieco bocznie. Wal potrafi wysmarkiwać z niego fontannę wody o kształcie litery V, wysoką na 5 m^[16]. Wal tym różni się od walenia, że nie ma na pysku modzelowatości (callosities)^[20]. Kości szczękowa i przedszczękowa są długie, towarzyszy im wysoka, wygięta żuchwa. W jamie ustnej znajdują się stanowiące charakterystyczną cechę fiszbinowców fiszbiny, od których bierze się nazwa całej grupy. Są to zbudowane z keratyny zwieszające się po obu stronach podniebienia płyty służące filtracji pokarmu, zastępujące obecne u przodków wielorybów zęby. U walowatych fiszbiny są szczególnie długie, nie dorównują im fiszbiny innych rodzin fiszbinowców, co przekłada się również na wysokość głowy^[20]. Wal grenlandzki ma najdłuższe fiszbiny spośród wszystkich fiszbinowców, sięgają one bowiem długości 5 m^[16], podczas gdy u walenia mają zazwyczaj 3 m^[20]. Liczba ich wynosi między 230 a 360. Kolor mają szary do czarnego, są szczeciniaste^[16]. Funkcją ich jest odfiltrowywanie niewielkiej zdobyczy z wody^[20].

Płetwy grzbietowej nie ma^[16]. Główną siłą napędową walowatych jest płetwa ogonowa^[20], u wala grenlandzkiego bardzo duża, szerokości nawet do 6 m. Dobrze rozwinięte ma on też płetwy z przekształconych przednich kończyn (flippers)^[16].

Gatunek po raz pierwszy zgodnie z zasadami nazewnictwa binominalnego opisał w 1758 roku szwedzki przyrodnik Karol Linneusz, nadając mu nazwę Balæna Mysticetus. Opis ukazał się w 1758 roku w jego dziele Systema Naturae^[2]. Holotyp pochodził z Morza Grenlandzkiego (oryg. łac. Habitat in Oceano Groenlandico^[2])^[23]. Holotyp nie istniał fizycznie, Linneusz swój opis oparł na opowieściach wielorybników i innych autorów^[24]. Jedyny żyjący współcześnie przedstawiciel rodzaju wal^[14] (Balaena)^[23][16][25] zawierającego kilka gatunków wymarłych, jak Balaena ricei, Balaena montalionis^[18].

Bisconti i inni w 2021 roku zaprezentowali następujący kladogram^[18] (uproszczono):

• Balaena: łac. balaena „wieloryb”, od gr. φαλαινα phalaina „wieloryb”^[26].
• mysticetus: gr. μυστις mustis, μυστιδος mustidos „wtajemniczona, mistyczka”, od μυστης mustēs „mista, wtajemniczony w misteria”, od μυεω mueō „wtajemniczyć w misteria”, od μυω muō „zamykać oczy”^[27]; κητος kētos „waleń”^[28].

Wal grenlandzki występuje w okołobiegunowych wodach północnego Oceanu Atlantyckiego (północno-wschodnia Kanada–zachodnia Grenlandia i wschodnie Morze Grenlandzkie, Svalbard, Morze Barentsa i Morze Karskie) oraz północny Ocean Spokojny (Morze Beringa – Morze Czukockie – Morze Beauforta i Morze Ochockie)^[25].

Zwierzę wiedzie powolny, wodny tryb życia. Potrafi jednak uderzać w wodę płetwami, wystawiać głowę ponad powierzchnię (Spy hopping^[16], być może wypatrując zagrożeń^[20]) czy nawet wyskakiwać swym ciężkim ciałem ponad powierzchnię (breaching). Wal świetnie nurkuje, mimo że woli pozostawać przy powierzchni, zanurzając się najczęściej na głębokość zaledwie 16 m. Istnieją jednak doniesienia o nurkowaniu nawet do 352 m. Ssak potrafi przebywać pod wodą do godziny. Umie pływać pod arktycznym lodem, a nawet rozbijać głową lód cieńszy niż 60 cm. Zimą przebywa w cieplejszych, bardziej południowych rejonach, latem zamieszkuje chłodne. Dziennie potrafi przebyć 200 km. Podczas podróży korzysta z podskórnego tłuszczu zmagazynowanego podczas odżywiania się. W jednym miejscu pozostaje od 3 do 6 tygodni. Czas przebywania danych osobników w konkretnym miejscu zależy od ich płci i wieku^[16].

Wal grenlandzki przystępuje do rozrodu zwykle późną zimą i wczesną wiosną, aczkolwiek aktywność seksualną obserwowano u tego gatunku przez cały rok^[16]. U walowatych samce konkurują o samice, tworząc grupy, w których wiele samców walczy o dostęp do jednej czy dwu samic^[20], u wala zwykle jednej^[16]. Występuje też konkurencja nasienia^[20].

W następstwie współżycia samica zachodzi w ciążę trwającą od 13 do 14 miesięcy. Poród najczęściej odbywa się wiosną, w maju. Noworodek osiąga od 470 do 500 cm długości. Po roku mierzy już średnio 820 cm. Dojrzałość płciową osiąga, mierząc 12–13 metrów w przypadku płci męskiej i 13–13,5 u samic^[16].

Autorów opisu w Handbook of the Mammals of the World zadziwia długowieczność zwierzęcia^[16], aczkolwiek dokładny wiek konkretnego osobnika jest trudny do oceny. W 1980 i w 2007 roku odłowiono martwe osobniki z tkwiącymi w ciałach resztkami używanej dawno temu broni, wyprodukowanej między 1879 a 1885 rokiem. Najstarszy znany samiec oceniony został na 145 lat, samica natomiast na 133 lata^[20]. Inną metodą używaną do oceny wieku wali jest racemizacja kwasu asparaginowego w siatkówce oka^[16]. Jest to stosowana także w archeologii i geochemii metoda szacowania wieku na podstawie pojawiania się enancjomeru D kwasu asparaginowego z budującego białka izomeru L^[29]. W przypadku oceny wieku waleni analizie poddaje się siatkówkę oka^[16], tempo racemizacji określając dzięki badaniom pęcherzyków jajnikowych bądź fiszbinów^[30]. W ten sposób wiek najstarszego samca oszacowano na 145 lat, najstarszej samicy zaś na 88 lat^[16].

Siedliskiem wala grenlandzkiego są północne oceany pokryte lodem pakowym, gdzie nie docierają drapieżne orki, natomiast produktywność jest znaczna i pociąga za sobą obfitość zooplanktonu. W lecie zwierzęta te trzymają się często stoków kontynentalnych, podczas gdy jesienią zasiedlają płytsze wody szelfowe^[16].

Jak inne fiszbinowce, wal grenlandzki jest filtratorem i jak inne walowate preferuje skim-feeding^[20]. Żywić się może na powierzchni wody, w jej kolumnie bądź w okolicach dna. Potrafi ułożyć się bokiem przy powierzchni wody i wciągać zawartość. Może też nurkować po głębiej żyjącą zdobycz, przebywając pod wodą od 5 do 15 min. Niekiedy poluje w grupie liczącej do kilkunastu osobników. Wal grenlandzki konsumuje urozmaicony pokarm, najczęściej jednak spożywa widłonogi Calanus i kryle Euphasiidae. W niektórych zbadanych żołądkach przeważały obunogi Gammaridae i krewetki Mysidae^[16].

W Czerwonej księdze gatunków zagrożonych Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody i Jej Zasobów został zaliczony do kategorii LC (ang. least concern „najmniejszej troski”)^[13]. Całkowitą liczebność szacuje się na 24 000 osobników. Większość z nich należy do populacji zamieszkującej Morza Ochockie, Czukockie i Beringa^[16].

W przeszłości głównym zagrożeniem dla gatunku były polowania, rozpoczęte w XVII wieku^[16].

W podskórnym tłuszczu gromadzą się zanieczyszczenia, jak polibromowane difenyloetery, które jednak osiągają wedle badań z Alaski niewielkie stężenie^[31].

• Edmund C.E.C. Jaeger Edmund C.E.C., Source-book of biological names and terms, wyd. 1, Springfield: Charles C. Thomas, 1944, s. 1–256, OCLC 637083062  (ang.).