W leju po bombie – opowiadanie fantastycznonaukowe Andrzeja Sapkowskiego opublikowane w 1993 z gatunku fantastyki militarnej i politycznej, a także tzw. klerykal fiction i politpunku. W 1994 opowiadanie zostało nagrodzone Nagrodą Zajdla.

Akcja opowiadania dzieje się w tytułowym leju po bombie, w alternatywnej rzeczywistości. Polską rządzi Kuria, kraj jest najeżdżany przez paramilitarne oddziały litewskie. Bohaterami opowiadania są dzieci w drodze do szkoły.

Opowiadanie powstało dla nigdy niewydanej „antyklerykalnej” antologii o nieustalonym tytule, zaproponowanej w 1992^[1][2]. Ukazało się w „Feniksie” (04 (20) 1993)^[3][4] a także w tym samym roku było przedrukowane w skróconej wersji w „Magazynie Wileńskim”^[5]. W 1997 było wznowione w fanzinie Gdańskiego Klubu Fantastyki „Czerwony Karzeł”^[6] i fanzinie „Fahrenheit”^[7]. Rok później opowiadanie ukazało się w białostockim magazynie „Kartki”^[8]. Przez kilkanaście lat, od przynajmniej 2002^[a], opowiadanie było też dostępne na dawnej oficjalnej stronie Andrzeja Sapkowskiego (Sapkowski Zone); od 2017 jest dostępne na jego wersji archiwalnej^[9][10].

Było także publikowane w kilku zbiorach opowiadań. W 2000 w Coś się kończy, coś się zaczyna^[2], a w 2012 w Maladie i inne opowiadania^[11].

W 1994 opowiadanie opublikowano w Czechach w antologii Tandaradei!^[12]. W 2016 ukazał się przekład serbski (U krateru od bombe) w ramach tłumaczenia zbioru Maladie... (Maladi i druge priče)^[13].

W 2023 opowiadanie zostało bezpłatnie dostępne dla posiadaczy aplikacji „Nowej Fantastyki” w ramach akcji wspomagania Polskiej Akcji Humanitarnej na rzecz pomocy atakowanej przez Rosję Ukrainie^[14].

Bohaterami opowiadania są dzieci w drodze do szkoły. Akcja dzieje się w tytułowym leju po bombie, w Suwałkach, w alternatywnej rzeczywistości, gdzie niektórzy mieszkańcy po wybuchu w Czarnobylu stali się popromiennymi mutantami. Polską rządzi Kuria, grasują atakujące obcokrajowców bandy skinów, fragmenty kraju zostały przyłączone do Niemiec, a sama Suwalszczyzna jest miejscem starć paramilitarnych oddziałów litewskich („szaulisów”) z niemieckimi i amerykańskimi, podczas gdy wojska polskie pacyfikują Irak i Czechy. Wielu „Litwinów” do dawni Polacy, którzy zadeklarowali się członkami mniejszości litewskiej, gdyż „Litwini, w myśl ustawy o mniejszościach narodowych, mieli mnóstwo przywilejów i ulg, w tym podatkowych, i nie podpadali pod Kurię”^{[2][9][15][16][17]}.

Dzień zaczyna się niefortunnie, gdy główny bohater i równocześnie narrator opowieści rozbija szklankę ze sztuczną szczęką ojca, a następnie próbuje ją odzyskać z odpływu. Bohater opisuje swoje codzienne życie w Suwałkach, gdzie jego ojciec jest bezrobotny po zwolnieniu z pracy za brak poszanowania dla symboli religijnych. Matka chłopca pracuje w niemieckiej fabryce (Prusy stały się znowu częścią Niemiec). Wychodząc z domu, narrator zauważa, że miasto jest w stanie chaosu z powodu trwających walk. Narrator próbuje zachować spokój, włączając muzykę na swoim walkmanie i kontynuując drogę do szkoły. Przemierzając ulice, bohater staje się świadkiem starć zbrojnych. W powietrzu pojawiają się śmigłowce Mi-28, a pociski smugowe przecinają niebo. Chłopiec zastanawia się, kto może być zaangażowany w konflikt – Litwini, Niemcy, Amerykanie czy może lokalne grupy przestępcze. Po drodze spotyka grupę skinów, linczujących ukraińskiego handlarza, a następnie wpada do tytułowego leja po bombie, gdzie spotyka kolegę z klasy. Wkrótce chłopcy orientują się, że walki toczą się pomiędzy paramilitarnymi oddziałami litewskimi i niemieckimi; w międzyczasie ratują koleżankę z klasy, której udało się przetrwać próbę gwałtu i pobliski wybuch pocisku, są świadkami śmierci Niemca i Litwina, którzy ciężko ranni wpadają do ich leja, a także w końcu słuchają w radiu przemówienia polityka Marcina Keniga, które przerwane jest jego zabójstwem. Wieczorem walki się kończą, a nastoletni bohaterowie wracają do centrum miasta^[9].

Maciej Parowski pisał o opowiadaniu, że jest to „fantastyka militarna i polityczna bliskiego zasięgu... jedno z wielu wyjść Sapkowskiego poza terytorium fantasy”^[18]. Marek Szyjewski zaliczył je do „political/social fiction”^[19]; podobnie Przemysław Czapliński i Piotr Śliwiński zaliczyli je do political fiction^[20]. Sam Sapkowski napisał o opowiadaniu, że: „jest jedynym moim opowiadaniem, o którym z całą pewnością można powiedzieć, iż nie jest to fantasy. Dzięki „Lejowi…” mogę więc z podniesionym czołem mówić o sobie: „autor science fiction”^[1]. Rafał Ziemkiewicz w przedmowie do opowiadania w „Feniksie” zaliczył je jako należące do politpunku (gatunku nawiązującego do historii najnowszej i przedstawiającego polskie realia i rzeczywistość w „punkowy(inne języki) sposób”)^[21]; tak samo zrobił to anonimowy przedmówca w „Magazynie Wileńskim”^[5]. Klasyfikację tę Adam Mazurkiewicz uznał jednak za zbędną „terminologiczną nadprodukcję wewnętrznej krytyki powstającej w obrębie i na potrzeby fandomu”; sam zaś podkreślił, że Sapkowski wykorzystał konwencję science-fiction, by uatrakcyjnić opowiadanie o charakterze przygodowym^[22].

Jan Ratuszniak opisał tematykę opowiadania jako ostrzeżenie przed wzrostem nacjonalizmu w Polsce i na świecie, a także brakiem postaw obywatelskich^[15]. Tomasz Pacyński podobnie zauważył, że „w tekście widać stosunek autora do ksenofobii, do ludzkiej małości i głupoty”, nazywając je „moralitetem o wolności jednostki. O przyzwoitości w paskudnych czasach”^[23].

Opowiadanie zawiera też motywy antyklerykalne (było pisane dla nigdy niepowstałej antyklerykalnej antologii tematycznej); negatywnie przedstawieni są niektórzy wierzący drugoplanowi bohaterowie (ojciec bohaterki, ksiądz)^[1][24]. Marek Oramus wśród tych motywów w opowiadaniu wymienił „wizję Polski uciskanej przez Kościół”, wszechwładzę kleru („kuria może wszystko, więc pacyfikuje kraj ideologicznie”) i wykazywanie, „jakim niebezpieczeństwem grozi uległość wobec Kościoła... jak przerost księżych interwencji źle wpływa na wolność jednostki oraz życie prywatne obywateli”^[16].

Postać najeżdżającego Polskę litewskiego generała Żeligauskasa jest ironicznym nawiązaniem do postaci polskiego generała Lucjana Żeligowskiego^[15]. Innym nawiązaniem do historii jest ulica imienia Eligiusza Niewiadomskiego, zabójcy prezydenta Narutowicza^[2].

W 2012 zbiór Maladie i inne opowiadania, w którym przedrukowano opowiadanie, zrecenzował dla portalu Poltergeist (polter.pl) recenzent o pseudonimie Camillo. Pisząc o opowiadaniu, zauważył, że jest ono "zgryźliwą krytyką nacjonalizmu, klerykalizmu, egoizmu i pewnie jeszcze kilku innych "izmów". Stanowi też dość pesymistyczne spojrzenie na stan państwa polskiego w pierwszej połowie lat 90", podkreślając jednak, że "nie jest to manifest polityczny, raczej popis zdolności prześmiewczych i opowiadanie rozrywkowe"^[25].

W 1994 opowiadanie zostało nagrodzone Nagrodą Zajdla^[14].

Maciej Parowski ocenił opowiadanie jako „znakomite”^[3] i „pyszne”^[18]. W 2001 Mariusz Cieślik, recenzując zbiór opowiadań Sapkowskiego uznał to opowiadanie za jeden ze słabszych tekstów tam zamieszczonych, pisząc: „Jak na mój gust, za dużo w tym tekście niezbyt śmiesznych dowcipów”^[2]. Przeciwną opinię miał Tomasz Pacyński, recenzując w tym roku ten sam tom, pisząc: „prawdziwą perłą, dla której samej warto zbiór kupić, jest opowiadanie »W leju po bombie«”, oceniając opowiadanie jako dalej aktualne^[23]. Z tym jednak w 2009 nie zgodził się Artur Chruściel, pisząc o opowiadaniu, że „urodziło się ono z obaw i diagnoz, które od dawna są już – odpowiednio – martwe i nieaktualne”, równocześnie chwaląc je od innych stron („napisane brawurowo... znakomity efekt łączenia ironii, humoru i tematów poważnych”)^[26]. Podobnie Marek Oramus już w 1995 uznał tematykę antyklerykalną (klerykal fiction) z wczesnych lat 90. za „sfalsyfikowaną i wtrąconą w niebyt przez rzeczywistość”, ale także chwalił opowiadanie z zastrzeżeniem, że będzie ono pamiętane „nie dla walorów intelektualnych”, ale ponieważ „takiego języka, takiego stężenia gagów, takiego ładunku groteski... nie widziało się dotąd w krajowej SF”^[16]. Oramus wrócił do tego opowiadania w 2019, pisząc, że „Narracja skrzy się od dowcipnych szczegółów i paradoksów, ale lektura wywołuje spore przygnębienie: znowu wojna, prawda że lokalna, acz bez żadnego składu ni ładu, jak to na polskiej ziemi. Sapkowski rysuje momentami grubą kreską, ukazując paranoiczną wegetację miejscowej ludności, chowającej się przed kulami i mającej kłopoty z określeniem własnej tożsamości narodowej”^[17].

Według Oramusa opowiadanie Sapkowskiego zainspirowało opowiadanie Piotra Goćka Jak utopiliśmy Hana Solo z antologii Przedmurze (2016) dziejące się w tym samym rejonie, czasie i mające wiele podobnych wątków^[17].

W 1998 Marek Szyjewski w magazynie „Kartki” poświęcił temu opowiadaniu krótki esej pt. Bomba fantazji. Zrecenzował je pozytywnie, pisząc o nim, że ma „szczególny urok” i zawiera „trochę... magii”^[19].

W 2012 recenzent portalu Poltergeist (polter.pl) zaliczył "W leju..." do dwóch najlepszych opowiadań antologii, uznając je za udaną i zabawną satyrę^[25].

• Kartki [Białystok], 1998 nr 17 s. 61–70
• Magazyn Wileński, 1993 nr 13 s. 20–23, nr 14 s. 20–23, nr 17 s. 21–24

• Opowiadanie na stronie Sapkowski Zone (link do ostatniej działającej wersji zarchiwizowanej, z 2014 r.)
• Opowiadanie na wersji archiwalnej strony Sapkowski Zone