Wędrówki ptaków (migracje) – zjawisko przemieszczania się ptaków między dwoma obszarami (lęgowisko i zimowisko) spowodowane zmianami warunków atmosferycznych i co za tym idzie niedostępnością pokarmu. W klimacie tropikalnym wędrówka jest spowodowana zmianami pór: suchej i deszczowej. Poza wyjątkowymi przypadkami na zimowiskach ptaki nie przystępują do lęgów. Wędrówki mogą mieć także charakter lokalnych, określane są wtedy jako:

• żerowiskowe – czyli przemieszczanie się ptaków w miejsca obfitego występowania pokarmu,
• pionowe (np. pomurnik w Tatrach),
• pogodowe (np. u jerzyków).

Takie wędrówki noszą miano koczowania. Specyficznym typem wędrówki jest inwazja, występująca nieregularnie u ptaków, które są monofagami.

Skłonność ptaków do wędrówki jest utrwalona dziedzicznie. Krótko przed okresem wędrówki ptaki osiągają dojrzałość wędrówkową.

Wędrówka ptaków jest możliwa dzięki ich wrodzonym umiejętnościom do orientacji i zdolnościom do osiągania wspomnianej już dojrzałości wędrówkowej.

Wiele gatunków ptaków migruje, aby wykorzystać optymalnie podaż pokarmu, jak również dogodne warunki rozrodcze. Oba aspekty związane są z różnicami temperatur w poszczególnych porach roku na różnych szerokościach geograficznych. Istnieje kilka typów wędrówek charakterystycznych dla różnych grup ptaków.

Wiele ptaków lądowych, siewkowych czy wodnych podejmuje roczne, dalekodystansowe migracje, wywoływane najczęściej przez zmiany długości światła dziennego i warunki pogodowe. Te grupy spędzają sezon rozrodczy w rejonach klimatu umiarkowanego lub subpolarnego, podczas gdy pozostały okres życia – w rejonach tropikalnych lub na przeciwległej półkuli.

Przed migracją ptaki zwiększają wyraźnie zapasy tłuszczu w organizmie oraz zmniejszają niektóre ze swoich organów wewnętrznych^[1][2]. Wędrówki są bardzo wymagające, jeśli chodzi o zapotrzebowanie na energię, w szczególności jeśli ptaki muszą przelatywać nad obszarami pustynnymi albo oceanami, bez możliwości uzupełnienia rezerw i regeneracji sił.

Lecąc, ptaki lądowe potrafią pokonywać dystanse ok. 3000 km, a siewkowe najczęściej do 4000 km^[3], chociaż szlamnik zdolny jest do nieustannego lotu sięgającego aż do 10 200 km^[4]. Również ptaki morskie udają się w dalekie wędrówki. Najdalszą roczną migrację przypisuje się burzykowi szaremu, który gnieździ się w Nowej Zelandii i w Chile, a lato spędza na półkuli północnej, żerując na Oceanie Spokojnym u wybrzeży Japonii, Alaski i Kalifornii. Jego roczna wędrówka wynosi ok. 64 000 km^[5].

Inne morskie ptaki rozprzestrzeniają się po okresie rozrodczym, wędrując dookoła bez określonych tras migracyjnych. Albatrosy, gnieżdżące się na wybrzeżach Oceanu Antarktycznego, w okresie pozarozrodczym podejmują często wędrówki wokół bieguna południowego^[6].

Wiele gatunków odbywa dalekodystansowe wędrówki tworząc formacje zwane kluczami, które pomagają ptakom w oszczędzaniu energii potrzebnej do lotu^[7].

Część gatunków podejmuje krótsze wędrówki, migrując jedynie, aby uniknąć złych warunków pogodowych i niedostatecznej podaży pokarmu. Do takich koczujących gatunków należy jemiołuszka, która może pojawić się w pewnych obszarach w jednym roku, i nie pojawić się tam w następnym. Istnieją gatunki, których osobniki z regionów bardziej wyeksponowanych na niskie temperatury wędrują na krótkie dystanse, dołączając do osobników tego samego gatunku, bytujących w bardziej dogodnych klimatycznie regionach.

Są również gatunki, u których jedynie część populacji migruje – najczęściej są to samice i niedominujące samce^[8]. W niektórych regionach takie migracje części populacji mogą zachodzić na dużą skalę – w Australii badania wykazały, że 44% gatunków niewróblowatych oraz 32% wróblowatych to ptaki, których populacje częściowo migrują^[9].

Innym rodzajem krótkich wędrówek są migracje wysokościowe, podejmowane przez pewne gatunki, jak np. pomurnik. Spędzają one okres rozrodczy na położonych wyżej terenach górskich, a podczas niedogodnych warunków zimowych ograniczających podaż pokarmu zlatują na niższe poziomy^[10].

Niektóre gatunki są nomadyczne, nie przywiązują się do określonego terytorium i dopasowują swoje wędrówki do warunków pogodowych i żywnościowych. Przykładem może być rodzina papugowatych, z której gatunki przeważnie nieregularnie wędrują na krótkie dystanse, koczując, zalatując albo rozpraszając się^[11].

Zdolność ptaków do powrotu w dokładnie te same miejsca po długodystansowych wędrówkach jest znana dzięki eksperymentowi, który został przeprowadzony w latach 50. XX w. – wypuszczony w Bostonie (USA-Massachusetts) osobnik burzyka popielatego powrócił do swojej kolonii w Skomer (Wielka Brytania-Walia) w przeciągu 13 dni, pokonując dystans 5150 km^[12].

Podczas migracji ptaki posługują się różnymi metodami orientacji. Dla gatunków migrujących dniem punktem orientacyjnym jest słońce, dla nocnych wędrowców – gwiazdy. Ptaki orientujące się za pomocą słońca rekompensują zmiany jego pozycji na niebie wewnętrznym wyczuciem czasu^[3]. Natomiast w nocnej orientacji ptaki kierują się położeniem gwiazd wokół Gwiazdy Polarnej^[13]. Dodatkowo zdolności czytania gwiazd wspierane są u niektórych gatunków przez zmysł wyczuwania geomagnetyzmu za pomocą specjalnych magnetoreceptorów^[14].

Ze względu na prowadzony tryb życia, mający bezpośredni związek z podejmowaniem przez nie wędrówek, ptaki dzieli się na:

• osiadłe – ptaki, które przez cały rok przebywają w swoich terytoriach, gdzie się gnieżdżą, wyprowadzają lęgi i zimują. W związku z koniecznością zdobywania pożywienia niekiedy odbywają w okresie jesienno-zimowym lokalne wędrówki, po czym powracają na swe lęgowiska. Do tej grupy ptaków zaliczamy m.in. dzięcioły, większość sów, trznadla, dzwońca, srokę, kuropatwę, cietrzewia, głuszca, jarząbka.

• wędrowne – ptaki, które wiosną i jesienią odbywają wędrówki pomiędzy lęgowiskami a zimowiskami. Przyczyną migracji jest niedostępność pokarmu w okresie zimowym. Ptaki mogą wędrować na krótkich dystansach, np. z północnej do zachodniej Europy (m.in. skowronek, czajka, rudzik) lub na długich dystansach, np. z Europy do Afryki (m.in. bocian biały, jaskółki, jerzyk, wilga).

• koczujące – ptaki, które w okresie zimowym przemieszczają się do obszarów z większą ilością pokarmu, koczując w danym miejscu do czasu wyczerpania zasobów pokarmowych, a potem lecąc dalej. Wędrówki takie często odbywane są w stadach i nie mają określonego kierunku. Gatunkami koczującymi są np. jemiołuszka, sikora sosnówka.

Ze względu na charakter występowania ptaków na danym obszarze, można je podzielić następująco:

• lęgowe – ptaki, które przylatują na wiosnę w celu odbycia lęgów, a jesienią odlatują na zimowiska. W Polsce są to np. kos, kowalik, derkacz, myszołów.

• przelotne – ptaki, które przez dany obszar przelatują podczas wiosennych lub jesiennych wędrówek, niekiedy zatrzymując się na krótko, by żerować. W Polsce są to np. gęś białoczelna, górniczek, siewnica.

• zimujące – ptaki, które na dany obszar przylatują jesienią, a wiosną odlatują z powrotem na lęgowiska. Dla Polski są to np. myszołów włochaty, gęś zbożowa, jer, czeczotka. Wiele gatunków ptaków w okresie zimowym może występować bardziej licznie, jak np. gawron, czyżyk, gil – są to ptaki lęgowe w Polsce, ale zimą przylatują dodatkowo liczne osobniki z północy czy wschodu Europy.

• zalatujące – ptaki, które pojawiają się na danym obszarze sporadycznie. Dla Polski są to np. warzęcha, mewa blada, zaroślówka.

• przypadkowo zalatujące – należą do nich gatunki ptaków, które zalatują na dany obszar wyjątkowo i nielicznie, zagnane burzami, wiatrami lub zabłąkane. Dla Polski są to np. żuraw stepowy, nurzyk polarny, jerzyk alpejski.

• Makrokosmos (Winged Migration)
• wędrówka pętlowa
• wędrówka pierzeniowa
• bariera wędrówkowa
• obrączkowanie ptaków
• wędrówki zwierząt