Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich – nadanie chłopom prawa własności do posiadanej przez nich ziemi, połączone ze zniesieniem obciążeń feudalnych, tj. poddaństwa, pańszczyzny^[2], czynszu, darmoch itp. Na ziemiach polskich uwłaszczenie przeprowadzono: w Galicji, czyli zaborze austriackim w 1848 r., w zaborze pruskim w latach 1808–1850, natomiast w zaborze rosyjskim dwuetapowo w latach 1861-1864; w 1861 r. na tzw. ziemiach zabranych, a w 1864 r. w rosyjskim Królestwie Polskim (Kongresówce)^[3]. Kwestia uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim stała się przedmiotem ostrej politycznej rozgrywki między caratem a powstańcami^[4].

W Królestwie Polskim pod zaborem rosyjskim nadanie chłopom ziemi na własność, przeprowadzono na mocy ukazu o uwłaszczeniu włościan w Królestwie Polskim wydanego 19 lutego^?/2 marca 1864 przez cara Aleksandra II Romanowa, wprowadzającym uwłaszczenie pełne i natychmiastowe za odszkodowaniem^[5]. Były to warunki podobne do ogłoszonych przez Rząd Narodowy w manifeście z 22 stycznia 1863, wprowadzającym uwłaszczenie bez wykupu^[6] i zapewniający właścicieli majątków ziemskich, że wynagrodzeni będą z ogólnych funduszów Państwa^[7]. Ruch chłopski z 1861 roku, obejmujący swym zasięgiem kilkaset wsi był sygnałem, że stosunki na wsi należy zmienić, ponieważ właśnie tego roku uwłaszczono m.in. polskich chłopów na ziemiach zabranych, jednak pominięto Kongresówkę^[3]. Chłopi żywili nadzieje że posiadaną ziemię otrzymają na własność bez zobowiązań, uważali też, że mają prawo do lasów i gruntów folwarcznych. Antyfeudalne wystąpienia nie przyniosły chłopom spodziewanych rezultatów, przyczyniły się jednak do zmiany renty odrobkowej na pieniężną. Na większe reformy przed powstaniem styczniowym właściciele ziemscy nie zdobyli się^[8]. Wiosną 1863 chłopi w Królestwie faktycznie zaprzestali wszelkich świadczeń na rzecz dworów. Narastające niezadowolenie i wzrost świadomości chłopskiej utwierdzał ich w przekonaniu że właściciele ziemscy zrobią wszystko aby nie dopuścić do nadania włościanom ziemi na własność, co miało znaczny wpływ na postawę chłopów w czasie powstania styczniowego^[9]. W związku z napiętą sytuacją na wsi trwającą aż do wybuchu powstania w 1863 roku rząd powstańczy nie szczędził chłopom obietnic, obiecując że ziemia którą posiadają stanie się ich własnością wraz z budynkami. Chłopom małorolnym i bezrolnym za udział w powstaniu obiecywano co najmniej po 3 morgi ziemi^[10]. Chłopi zachowali jednak sceptycyzm wobec obietnic rządu powstańczego^[11]. Ukaz carski z 2 marca 1864 potwierdzał zasadę uwłaszczenia chłopów w Królestwie Polskim bez obowiązku spłat na rzecz dotychczasowych właścicieli gruntu i z pełną indywidualną własnością ziemi. Zasady te, odrębne od regulacji na innych terenach imperium rosyjskiego miały odebrać powstaniu styczniowemu poparcie chłopów i były świadomym elementem jego pacyfikacji^[12]. Konsekwencją powstania styczniowego była również modyfikacja zasad reformy agrarnej na tzw. ziemiach zabranych^[13], na korzyść chłopów^[14].

Uwłaszczenie przeprowadzono za odszkodowaniem pieniężnym przyznanym byłym właścicielom, głównie szlachcie i klerowi^[15].

Główne miejsce na drodze do uwłaszczenia chłopów zajmowała pańszczyzna. Jednymi z pierwszych wspierających chłopów w walce o zniesienie pańszczyzny byli Bracia Polscy. W ich ideologii wysokie miejsce zajmowało hasło sprawiedliwości i równości społecznej, co usiłowała realizować w praktyce ariańska szlachta kujawska poprzez uwalnianie chłopów od pańszczyzny^[16]. Jednym ze znanych braci polskich który uwolnił chłopów od pańszczyzny był Samuel Przypkowski. Pańszczyznę zniósł w swoim majątku w Przytkowicach^[17].

Zniesienia poddaństwa chłopów i likwidacji pańszczyzny stojących na drodze do uwłaszczenia włościan domagali się również jakobini polscy^[18].

W 1792 roku Sejm uchwalił Ustawę o sprzedaży królewszczyzn, która oddawała chłopom osiadłym w królewszczyznach użytkowany grunt na własność, nadawała im wolność osobistą (po rozwiązaniu kontraktu z dziedzicem), prawo wychodu i uwolnienie z poddaństwa włościan nieposiadających gruntu – ustawa ta jednak nie weszła w życie na skutek przegranej wojny w obronie Konstytucji 3 maja z Rosją i II rozbioru Polski.

W 1794 roku Tadeusz Kościuszko w oparciu o art. IV Konstytucji 3 Maja wydał Uniwersał połaniecki (właśc. Uniwersał urządzający powinności gruntowe włościan i zapewniający dla nich skuteczną opiekę rządową, bezpieczeństwo własności i sprawiedliwość w komisjach porządkowych), w którym zmniejszono ilość pańszczyzny, nadano chłopom wolność osobistą, zakaz rugów i nieusuwalność z gruntu.

Niedługo przed III rozbiorem Polski w 1794 roku Hugo Kołłątaj opracował ustawę, na podstawie której gwarantowano chłopom biorącym udział w Powstaniu kościuszkowskim nadanie na własność ziemi przez nich użytkowanej, a w razie ich śmierci – ich synom.

Kolejnym zwolennikiem uwłaszczenia chłopów, przed i w czasie powstania listopadowego był Jan Olrych Szaniecki. Głównym przedmiotem jego działania w parlamencie była kwestia włościańska. Jan Olrych Szaniecki zdecydowanie opowiadał się za uwłaszczeniem chłopów. Sam już przed 1825 r. zniósł w swych majątkach pańszczyznę, zastępując ją czynszami i jako pierwszy nadał swym chłopom nazwiska^[19]. W okresie powstania listopadowego Szaniecki rozwinął w Izbie Poselskiej niezwykle żywą i zdecydowaną działalność. 6 stycznia 1831 r. w „Dzienniku Powszechnym Krajowym” opublikował artykuł „O celach i środkach rewolucji”. Przemawiając w sejmie za ustawą o uwłaszczeniu chłopów, mówił, cytat:

Odznaczmy sejm nasz teraźniejszy uchwałą niszczącą ostatni zabytek feudalizmu – pańszczyznę. Uchwała ta postawi Polskę na stopniu odpowiednim cywilizacji europejskiej, na stopniu szczęścia i swobód prawdziwej wolności. (...) Milion rąk podniesiemy ku obronie tej ziemi

Przywódcy powstania przeciwni byli jednak myśli zniesienia pańszczyzny i uwłaszczenia chłopów, a tylko tak można było uzyskać ich poparcie i udział w powstaniu^[20]. Uwłaszczenie chłopów na ziemiach polskich planowały dwie emigracyjne organizacje Komitet Narodowy Polski i Zemsta Ludu, założone przez Joachima Lelewela^[21].

Ostatnia polska próba niezrealizowanego uwłaszczenia chłopów została podjęta w 1863 w czasie powstania styczniowego przez Tymczasowy Rząd Narodowy z inspiracji stronnictwa czerwonych w wydanym 22 stycznia 1863 „Manifeście”, który oprócz wezwania do walki ogłosił uwłaszczenie chłopów. Wiosną 1863 włościanie w Królestwie Polskim zaprzestali faktycznie świadczeń na rzecz dworów.

Reformy uwłaszczeniowe na terenie Polski dokonane przez władze zaborcze:

• od ok. 1808 do ok. 1850 w zaborze pruskim^{[potrzebny przypis]},
  • w roku 1823 w Wielkim Księstwie Poznańskim,
• w roku 1848 w zaborze austriackim (w Galicji)
• w roku 1861 w części zaboru rosyjskiego (na tzw. ziemiach zabranych)
• w roku 1864 w pozostałej części zaboru rosyjskiego, czyli w rosyjskim Królestwie Polskim.

Najbardziej rozciągnięta w czasie okazała się reforma uwłaszczeniowa w Prusach. Forsowała ona odgórne, stopniowe uwłaszczenie chłopów za odszkodowaniem, z zapewnieniem przewagi ekonomicznej i politycznej ziemiaństwa, tak by nie zmienić rewolucyjnie podstaw gospodarki państwa. Przejawiało się to między innymi tym że ziemianin z 1 morgi ziemi folwarcznej płacił 1 grosz srebrny i 5 fenigów podatku, natomiast chłop z 1 morgi ziemi płacił 6 groszy i 7 fenigów podatku. Nawet urzędnicy pruscy stwierdzali, że są to nadmierne ciężary fiskalne nakładane na chłopów^[22]. W latach 1807–1872 stopniowo uwłaszczono chłopów (nadano im ziemię przez nich uprawianą na własność) za odszkodowaniem w formie nadziału ziemi lub w formie pieniężnej. Wraz z uwłaszczeniem dokonano likwidacji serwitutów, wspólnot gruntowych, komasacji i regulacji gruntów. Dzięki temu nie dopuszczono do rozdrobnienia gospodarstw chłopskich, co nastąpiło w austriackiej Galicji. Proces uwłaszczenia polskich chłopów w zaborze pruskim nie był jednolity, ponieważ uwłaszczenie znacznie szybciej objęło ziemię chełmińską, Pomorze Nadwiślańskie (Pomorze Gdańskie) i Warmię niż Poznańskie.

Proces uwłaszczenia na ziemiach pruskich przebiegał następująco^[23][24]:

• 1799 – zamiana pańszczyzny na czynsz w dobrach królewskich, początkowo dobrowolna od 1808 obowiązkowa,
• 1807 – likwidacja poddaństwa, zależności osobistej, wymogu zgody pana feudalnego na czynności prawne chłopów, przywiązania do ziemi, sądownictwa dominialnego i pozwolenie na swobodny obrót ziemią,
• 1808 – uwłaszczenie chłopów w dobrach państwowych, z wykupem świadczeń poddańczych,
• 1811 – uwłaszczenie chłopów w dobrach prywatnych na podstawie dobrowolnych umów lub z urzędu, za odszkodowaniem dla feudała w ziemi i spłatą renty feudalnej, zniesienie serwitutów,
• 1816 – ograniczenie reformy z 1811, rezygnacja z uwłaszczenia z urzędu, dozwolenie zawierania umów dobrowolnych tylko przez zamożniejszych chłopów
• 1821 – tzw. reluicja, wykup powinności chłopskich dla ogółu gospodarstw,
• 1823 i 1836 – częściowe uwłaszczenie w Wielkim Ks. Poznańskim, dla chłopów w dobrach prywatnych i państwowych, na podstawie dobrowolnej umowy i odszkodowaniem w ziemi, gotówce, naturze lub pańszczyźnie,
• 1848–1850 – dopuszczenie do regulacji uwłaszczeniowych wszystkich gospodarstw, na podstawie dobrowolnych umów, za odszkodowaniem, zniesienie powinności i uprawnień feudalnych,
• 1858 – powszechne zawieranie umów regulacyjnych,
• 1865–1872 – spłata zobowiązań chłopskich, także dzięki pomocy państwa i instytucji bankowych.

Pruski model przemian określa się niekiedy jako „pruską drogę do kapitalizmu”. Termin ten wprowadził Włodzimierz Lenin w monografii Rozwój kapitalizmu w Rosji (1899), przeciwstawiając go modelowi amerykańskiemu. Jego zdaniem ten drugi miał charakter wolnorynkowy i spontaniczny („od dołu”), natomiast ten pierwszy był procesem zainicjowanym i kontrolowanym przez państwo („od góry”)^[25]. Charakterystyczną cechą uwłaszczenia pruskiego było przerzucenie niemal całego ciężaru transformacji własnościowej na chłopów^[22]. Dodatkowo w ramach postępowania uwłaszczeniowego (na podstanie edyktu z 1811 i deklaracji z 1816) do 1848 roku chłopi w Zachodnich i Wschodnich Prusach oraz w prowincji pomorskiej utracili około 25% posiadanej przez nich ziemi przed uwłaszczeniem^[26].

 Osobny artykuł: Rugi chłopskie.

Jako efekt „pruskiej drogi” wskazywano: 1) umocnienie się dużej własności junkierskiej w wyniku systemu odszkodowań w gruncie oraz poprzez przejmowanie niewydolnych gospodarstw chłopskich (w Kongresówce czy w Galicji w wyniku przemian kapitalistycznych duża własność uległa raczej ograniczeniu), 2) zanik nieefektywnych gospodarstw chłopskich, od początku obciążonych wysokimi odszkodowaniami i szybko przejmowanych przez junkrów lub bogatszych chłopów (w Kongresówce i zwłaszcza w Galicji drobne gospodarstwa zaczęły przeważać), 3) powstanie silnej średniej warstwy chłopskiej, zdolnej do aktywnego uczestniczenia w gospodarce towarowo-pieniężnej (w Kongresówce i w Galicji ta warstwa była stosunkowo słaba); 4) stworzenie warstwy robotników folwarcznych oraz umożliwienie płynnego przepływu siły najemnej ze wsi do miast, przyczyniając się tym samym do szybszego uprzemysłowienia.

Pod koniec XX wieku termin zaczął wychodzić z użycia. Powodem jest szereg wątpliwości, dotyczących zasadności leninowskiej typologii. Wskazuje się m.in., że w samych Prusach przemiany własnościowe w rolnictwie nie miały charakteru homogenicznego, oraz że o ile w prowincjach wschodnich istotnie wykazywały one cechy wskazane przez Lenina, o tyle w prowincjach zachodnich bliższe one były raczej modelowi „od dołu”. Podkreśla się, że w prowincjach wschodnich, dla których „pruska droga” miała być jakoby charakterystyczna (Prusy Wschodnie, Pomorze, Poznańskie), poziom urbanizacji i uprzemysłowienia był właśnie stosunkowo niski. Niektórzy uważają, że również w Galicji czy Kongresówce ciężar transformacji został przerzucony głównie na chłopów, z tym że odmiennie niż w Prusach, przyjęty model przemian rozłożył go na wiele dekad czy kilka pokoleń. Są historycy, którzy wręcz uważają, że „pruską drogą” przeprowadzano uwłaszczenie we wszystkich trzech państwach zaborczych^[27]. Obecnie termin „pruska droga do kapitalizmu” jest uważany za kontrowersyjny i raczej porzucony przez historyków^[28].

Nadanie ziemi chłopom na własność w zaborze austriackim przeprowadzono w 1848 r. Znaczący wpływ na uregulowanie kwestii uwłaszczenia chłopów wywarły następujące wydarzenia: powstanie krakowskie, rabacja chłopska i Wiosna Ludów. Pod ich presją cesarz Ferdynand I Habsburg podpisał reskrypt uwłaszczający chłopów w zaborze austriackim. Reskrypt podpisany 17 kwietnia 1848 roku obejmował wszystkich chłopów bez względu na wielkość posiadanego przez nich gospodarstwa rolnego, pomijał jednak bezrolnych mieszkańców wsi. Z uwłaszczenia wyłączono grunty będące w czasowej dzierżawie chłopskiej.

Zniesiono wszelkie dzierżawy gruntowe wynikające z poddaństwa (pańszczyzny, daniny, czynsze) w zamian za planowane odszkodowania dla właścicieli ziemskich. Wyliczoną kwotę odszkodowania dzielono na trzy. Jedną część skreślano a pozostałe dwie części należności miały wypłacić feudałowi po połowie rząd wiedeński i rząd krajowy w Galicji. W 1849 roku przystąpiono do tworzenia funduszu opartego na dodatkowych podatkach nałożonych na ludność. Z funduszu tego wydawano właścicielom ziemskim obligacje na całą sumę odszkodowania w wysokości 5%. Obligacje (listy indemnizacyjne) były wykupywane do 1898 roku^[29]. Ich giełdowa wartość wynosiła około 70% wartości nominalnej. Natomiast pańszczyznę chałupników i komorników zniesiono bezpłatnie w 1849 roku^[30].

Najwcześniej uwłaszczenia na ziemiach polskich w zaborze rosyjskim polscy chłopi doczekali się na ziemiach zabranych (tereny dzisiejszej Litwy, Białorusi i Ukrainy oraz Białostocczyzny w Polsce), ponieważ ukaz cara Aleksandra II Romanowa ukazał się już w 1861 roku wraz z nadaniem chłopom ziemi na własność. Ukaz ten jednak nie objął rosyjskiego Królestwa Polskiego (Kongresowego), nawet mimo że znajdowało się ono pod zaborem rosyjskim, to pominięto je. Ruch i bunt polskich chłopów z Kielecczyzny, radomskiego, Lubelszczyzny, częstochowskiego, kaliskiego, łódzkiego, części Kujaw, warszawskiego czy Suwalszczyzny (czyli z Kongresówki) przybrał na sile po tym, kiedy dowiedzieli się, że polscy chłopi z Białostocczyzny, Wileńszczyzny, Grodzieńszczyzny, Mińszczyzny, Polesia, Wołynia czy Podola otrzymali już ziemię na własność (z racji, że były to regiony znajdujące się na ziemiach zabranych)^[3].

Nadanie chłopom na własność ziemi którą użytkowali w rosyjskim Królestwie Polskim przeprowadzono w 1864 na mocy ukazu cara Rosji Aleksandra II Romanowa. Wraz z ziemią chłopi na własność otrzymali zabudowania i inwentarz. Ponadto zobowiązano dwór aby zwrócił chłopom ziemie które włączono do folwarków po 1846 roku. Ogółem w wyniku uwłaszczenia w 1864 roku włościanie otrzymali na własność 7,8 mln morgów ziemi^[31]. W zamian za to obciążono ich wieczystym podatkiem gruntowym, z którego miały być wypłacane odszkodowania dla ziemian^[32].

Projekt reform uwłaszczeniowych opracował Mikołaj Milutin^[33]. Rząd rosyjski przeprowadził reformę uwłaszczeniową w 1864 roku w sposób bardzo korzystny dla chłopów, otrzymali oni na własność wszystkie użytkowane grunty, wykup stał się obowiązkowy a sumy wykupowe obniżono, wszelkie powinności pańszczyźniane zlikwidowano z dniem 15 kwietnia 1864 roku. Natomiast niejasno sprecyzowana sprawa serwitutów stała się przedmiotem sporu między wsią a dworem^[34]. Ustanowiono też nowy podatek gruntowy, między innymi z tego podatku właścicielom ziemskim wypłacono około 120 milionów rubli, będących odszkodowaniem za utraconą ziemię. Odszkodowania wypłacano przez ponad 40 lat i odbywało się ono drogą corocznego losowania list likwidacyjnych: listy dawały 4% zysku^[35].

Bez względu na motywy działania Caratu uwłaszczenie było dobrodziejstwem dla polskiej wsi, dlatego chłopi nie tylko za sprawą rosyjskich nakazów w Częstochowie wznieśli w 1889 przy wejściu do klasztoru paulinów pomnik Aleksandra II -Cara-Wyzwoliciela^[1], ufundowany ze składek chłopów z Kongresówki. Podobny pomnik postawiono po powstaniu styczniowym w Sandomierzu ze składek od okolicznych chłopów zebranych z inspiracji rosyjskich naczelników ziemskich. W guberni kieleckiej i radomskiej podobne pomniki powstały też m.in. w Ożarowie, Staszowie i we Włostowie. Strach wśród chłopów przed powrotem pańszczyzny wraz z odbudową państwa polskiego był tak wielki, że w 1914 roku wielu chłopów polskich witało armię carską z entuzjazmem. W 1916 roku publicysta związany z obozem narodowym napisał, że pomimo upływu około pół wieku chłop doskonale pamięta iż w 1864 roku to rząd rosyjski obdarował go gruntem i od pańszczyzny wyswobodził^[4].

• Tabela prestacyjna
• Tabela nadawcza
• Komitet Urządzający w Królestwie Polskim

• Alina Barszczewska-Krupa: Reforma czy rewolucja. Koncepcje przekształcenia społeczeństwa polskiego w myśli politycznej Wielkiej Emigracji 1832-1863. Łódź: 1979.
• Halina Maria Machul: Ariańskim szlakiem po ziemi kieleckiej. Warszawa: Agros, 2010. ISBN 978-83-89986-58-0.
• Adam Leszczyński: Ludowa historia Polski. Historia wyzysku i oporu. Mitologia panowania. Wyd. 1. Warszawa: Grupa Wydawnicza Foksal Sp. z o.o., 2020. ISBN 978-83-280-8347-9.
• Stefan Kieniewicz: Historia Polski 1795–1918. Wyd. 6. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 83-01-01204-8.
• Czesław Rajca: Ruch oporu chłopskiego w Królestwie Polskim w latach 1815–1864. Wyd. 1. Warszawa: Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, 1969.
• Ludwik Bazylow: Dzieje Rosji 1801–1917. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1970.
• Jan Borkowski: Chłopi polscy w dobie kapitalizmu. Wyd. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1981. ISBN 83-01-02081-4.
• Mała Encyklopedia Wojskowa (K-Q). Wyd. 1. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, 1970.
• Bogdan Wachowiak: Z dziejów uwłaszczenia i modernizacji gospodarki Prus w pierwszej połowie XIX wieku. Wyd. 1. Olsztyn: Wydano przy pomocy finansowej Komitetu Badan Naukowych, 1998. ISBN 83-87643-05-X.
• Janusz Skodlarski: Zarys historii gospodarczej Polski do 1945 roku. Warszawa-Łódź: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1997. ISBN 83-01-12364-8. (pol.).