Umiarkowanie
Umiarkowanie, wstrzemięźliwość, umiar (stgr. σωφροσύνη, sophrosyne, łac. temperantia) – cnota moralna, która polega na używaniu rozumu dla panowania nad własnymi popędami, emocjami, instynktami i potrzebami. Oznacza umiejętność korzystania z dóbr materialnych zgodnie z ich celem. Zapewnia panowanie woli nad popędami. Stawia pragnieniom pewne granice. Wywodzi się ze starożytnej cnoty sophrosyne, mającej szersze i bardziej zróżnicowane znaczenie.
Starożytna sophrosyne
W okresie archaicznym cnota ta wiązała się z takimi cechami jak rozwaga czy trzeźwość myśli. Przypisywano jej szczególnie mądrym bohaterom (Odyseusz, Nestor) czy wzorcowym żonom (Penelopa). W tej epoce, podkreślającej heroiczną areté, sophrosyne nie była jednak najwyżej cenioną cnotą[1].
W okresie klasycznym życie zaczęło się koncentrować wokół polis i życia osiadłego, sophrosyne stała się jedną z cnót naczelnych, warunkujących posiadanie innych cnót, i będących niezbędnym warunkiem dobrego życia[1]. Sophrosyne zaczęto łączyć z rozsądkiem, trzeźwością osądu, właściwym zachowaniem w społeczeństwie, unikaniem ekscesu, podporządkowaniem się dyscyplinie i była związana z utrzymaniem porządku społecznego, opiewaną przez greckich dramaturgów (np. Oresteja Ajschylosa)[2].
Platon uczynił z sophrosyne jedną z czterech cnót naczelnych. Koncepcja ta w późniejszych wiekach ulegnie chrystianizacji i przyjmie postać czterech cnót kardynalnych. Każda z cnót naczelnych odpowiadała zarówno części duszy, jak i społeczeństwa. Sophrosyne dla Platona polegała na samokontroli, ograniczaniu się w zaspokajaniu popędów i rządz, posłuszeństwu, sprawowała więc kontrolę nad pożądliwą częścią duszy, i związana była z ludźmi pracy: rolnikami, rzemieślnikami i handlarzami[3][4].
W odmienny sposób ujmował sophrosyne Arystoteles. Była to cnota odnosząca się do panowania nad trzema żądzami cielesnymi: jedzeniem, piciem i seksualnością[5]. Była to cnota "słusznego środka", pomiędzy dwoma skrajnościami: rozwiązłością czy niepowściągliwością, oraz niewrażliwością niedostatecznym odczuwaniem czy brakiem potrzeb[6]. Sophrosyne została tym samym sprowadzona do cielesnego wymiaru i pozbawiona swoich znaczeń politycznych, duchowych czy intelektualnych[7].
W starożytnym Rzymie, sofrosyne uległo latynizacji i zaczęto ją tłumaczyć jako temperantia. Szczególnie wpływowe były teksty Cycerona, odnoszące temperantię również do życia politycznego, jak i do retoryki[8]
Chrześcijańska temperantia
Wczesne chrześcijaństwo było niechętnie nastawione do dziedzictwa filozoficznego, stopniowo jednak dokonywało recepcji wybranych elementów, m.in. pojedynczych cnót, włączając je w swoje nauki moralne. Sophrosyne była szczególnie przez nich poważana, a jej pogańskie znaczenie wzbogacono o takie aspekty jak świętość (stgr. ἁγνεία - hagneia) i czystość (stgr. καθαρότης - katharotes). Sophrosyne miała pozwolić zbliżyć się do Boga poprzez surowe, ascetyczne życie. Ojcowie Kościoła szukali chrześcijańskich przykładów tej cnoty, odnajdując ją w takich postaciach jak Józef, Zuzanna, Judyta, czy we fragmentach Nowego Testamentu (Mt 5,28 i 19,12, Łk 12,35-38). Odwoływało się do niej wiele z ośmiu błogosławieństw (Mt 5,3-10, Łk 6,20-21). Naczelnym przykładami tej cnoty byli Jezus oraz Maria[9].
Zachodnie chrześcijaństwo oddawało sophrosyne jako temperantia. W tej postaci stała się jedną z chrześcijańskich cnót kardynalnych. Jej rola rosła wraz z rozwojem monastycyzmu, gdzie uznawano ją za kluczową do zachowania ślubów zakonnych (czystości, ubóstwa i posłuszeństwa). Ta wysoka pozycja była jej przypisywana zarówno przez monastycyzm wschodni (Ewagriusz z Pontu), jak i zachodni (Jan Kasjan)[9]. Cnota ta była wymieniana również jako jedna z siedmiu cnót głównych, przeciwstawianych siedmiu grzechom głównym.
W średniowieczu, za sprawą scholastyki powrócono do analizy starożytnych tekstów poświęconych tej cnocie (w szczególności pism Cycerona i jego komentatorów, np. Marcjanusa Kapelli)[9]. W oparciu o to, rozwinęło się średniowieczne i nowożytne, chrześcijańskie ujęcie cnoty umiarkowania (temperantia), która nie tylko była cnotą moralną, ale i popularnym motywem w sztuce, aż do czasów współczesnych[10].
Wraz z ponownym odkryciem pism Arystotelesa nawiązywano również do jego koncepcji sophrosyne, dokonując jej wyraźnego przekształcenia. Temperantia była nadal uznawana za jedną z czterech cnót kardynalnych i siedmiu cnót głównych, ale zaczęła być rozumiana w duchu Arystotelesa. Tomasz z Akwinu, za Stagirytą, widział w umiarkowaniu cnotę cielesną, pozwalającą kontrolować spożycie pokarmów, napojów i potrzeby seksualne. Zgodnie z tym, wydzielił trzy pochodne od temperantii cnoty: wstrzemięźliwość, trzeźwość oraz czystość[11]. O ile wstrzemięźliwość i trzeźwość były cnotami umiaru i środka (podobnie jak u Arystotelesa), cnota czystości polegała na jak najdalszym ograniczaniu i kontrolowaniu popędu seksualnego[12][13] Akwinata rozumiał cnotę umiarkowania jako wyraz naturalnego upodobania w tym, co piękne, gdyż niesie w sobie zachowanie proporcji oraz zachowuje postępowanie w odniesieniu do pragnień zmysłowych w zgodzie z rozumem, co jest podstawą każdej cnoty[14]
Ikonografia
W starożytności sophrosyne nie była przedstawiana alegorycznie. Jej ikonografia jako jednej z chrześcijańskich cnót kardynalnych (temperantia) ukształtowała się w średniowieczu, a rozwinęła w nowożytności. Była przedstawiana jako kobieta z następującymi atrybutami (występującymi niekiedy jako samodzielne symbole)[15]:
- uprząż jako symbol powstrzymywania się; najczęściej jest trzymana w ręce, czasami jej koniec jest trzymany w ustach[16][15];
- przelewająca wodę z dzbana (amfory) do kielicha z winem; rozcieńczanie wina symbolizuje trzeźwość[15];
- dzban i pochodnia, symbolizujące seksualną wstrzemięźliwość (woda gasi płomień)[15];
- klepsydra lub zegar, symbolizujące uporządkowane życie[15];
- wielbłąd - zwierzę odporne na trudy pustyni i mogące długo powstrzymać się od picia[17];
- młyn[18];
- miecz schowany do pochwy[9].
Postaciami wiązanymi z cnotą byli Scypion Afrykański Starszy, Perykles i Cyncynat[19].
Przeciwstawną wobec tak przedstawianej cnocie umiarkowania był gniew, przedstawiany jako kobieta rwąca włosy i odzież[15].
Symbolami nieumiarkowania były butelka[20] oraz centaur (pół człowiek - pół zwierzę, wiązany też z pijaństwem)[21].
Odmienne, ezoteryczne znaczenie ma karta umiarkowania, jedno z Arkanów Wielkich tarota[22].
Zobacz też
Pozostałe cnoty kardynalne:
Przypisy
- ↑ a b North 1973 ↓, s. 365.
- ↑ North 1973 ↓, s. 366.
- ↑ Platon, Państwo, 389 D-E.
- ↑ North 1973 ↓, s. 368.
- ↑ Arystoteles, Etyka nikomachejska, 1118a, 23-26
- ↑ Arystoteles, Etyka eudemejska, 1221.
- ↑ North 1973 ↓, s. 368-369.
- ↑ North 1973 ↓, s. 370.
- ↑ a b c d North 1973 ↓, s. 371.
- ↑ North 1973 ↓, s. 371-378.
- ↑ Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna II-II q151 a1 corpus oraz odp 1.
- ↑ Tomasz z Akwinu, Summa theologiae II-II, q. 143, a. 1
- ↑ Raja Halvani, Chastity, [w:] Hugh LaFollette (red.), The International Encyclopedia of Ethics, Blackwell Publishing Ltd., 2013, s. 744–748.
- ↑ Tomasz z Akwinu: Suma Teologiczna II-II q141 corpus.
- ↑ a b c d e f Hall 1974 ↓.
- ↑ de Vries 1974 ↓, s. 65.
- ↑ de Vries 1974 ↓, s. 78.
- ↑ de Vries 1974 ↓, s. 502.
- ↑ North 1973 ↓, s. 377.
- ↑ de Vries 1974 ↓, s. 60.
- ↑ de Vries 1974 ↓, s. 90.
- ↑ Juan Eduardo Cirlot, A Dictionary of Symbols, New York: New York Review of Books, 2020, 740/970.
Bibliografia
- Ad de Vries, Dictionary of Symbols and Imagery, North Holland Publishing Company, 1974.
- James Hall, Dictionary of Subjects and Symbols in Art, Icon Editions, 1974, s. 297.
- Helen F. North, Temperance (Sophrosyne) and the Canon of the Cardinal Virtues, [w:] Philip G. Wiener (red.), Dictionary of the History of Ideas, t. 4, New York: Charles Scribner's Sons, 1973, s. 365-378.