Ten artykuł dotyczy medycyny. Zobacz też: inne znaczenia słowa „udar”.

Udar cieplny i udar słoneczny

Klasyfikacje
ICD-10	T67.0

Udar cieplny – potencjalnie śmiertelny stan chorobowy wywołany nagłym wzrostem temperatury ciała powyżej 40 °C (według innych źródeł powyżej 40,6 °C^[1]), co prowadzi do dysfunkcji układu nerwowego i innych narządów^[2][3][4][5].

Wyróżnia się udar cieplny klasyczny (najczęściej występujący u starszych pacjentów lub u osób z innymi predyspozycjami podczas fal gorąca^[6]) i wysiłkowy (występujący u osób ciężko trenujących lub pracujących w gorącym i wilgotnym środowisku^[7][8][9])^[1][2][5].

Patogeneza udaru cieplnego nie jest dokładnie poznana^[10]. Podejrzewa się, że hipertermia jedynie doprowadza do dalszych zmian, jakimi są zespół ogólnoustrojowej reakcji zapalnej (SIRS) i rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego (DIC)^[3][11]. W chorobie może mieć znaczenie także endotoksemia, podwyższona produkcja tlenku azotu, działanie cytokin oraz zaburzenia w obrębie układu odpornościowego i pokarmowego^{[12][13][14][15]}.

Do choroby predysponują czynniki środowiskowe i genetyczne, otyłość, zażywanie leków oraz zły stan zdrowia^[2][16]. Udarowi często ulegają też żołnierze podczas operacji wojskowych^[17][18].

Zasugerowano powiązanie choroby ze złośliwą hipertermią^[19].

Początkowy zespół objawów, nazywany kurczami cieplnymi, objawia się bolesnymi kurczami mięśni brzucha, kończyn lub pleców^[5][8]. Następnie pojawia się osłabienie cieplne, którego objawy to złe samopoczucie, nudności, ból głowy, silne pocenie się, blada i chłodna skóra, zawroty głowy i kurcze mięśni^[8][10][5]. Później choroba przechodzi w udar cieplny^[20]. Do jego objawów zalicza się skrajne zmęczenie, nudności, wymioty, biegunkę, zaczerwienienie twarzy i gorącą, suchą skórę, zawroty głowy, nieskoordynowane ruchy, splątanie, majaczenie, drgawki, a czasami nawet śpiączkę^[1][3][8]. Może on prowadzić do ostrej niewydolności wątroby, nerek, oddechowej lub nawet wielonarządowej, encefalopatii, rabdomiolizy, zaburzeń rytmu serca, udaru niedokrwiennego mózgu (rzadko^[7]), zespołu rozsianego wykrzepiania wewnątrznaczyniowego i ostatecznie do śmierci^{[1][20][21][22]}.

Badanie krwi może wykazać podwyższony hematokryt i stężenie hemoglobiny, erytrocytozę, leukocytozę, cechy DIC (trombocytopenię i zaburzenia krzepnięcia), hipernatremię, hipokalcemię, hipofosfatemię i hiperkaliemię (początkowo hipokaliemię), zwiększenie aktywności kinazy kreatynowej, dużą lukę anionową i cechy niewydolności nerek i wątroby^{[5][10][16][23]}. Badaniem moczu można wykryć białkomocz, krwinkomocz oraz mioglobinurię^[5].

Łagodną chorobę można wyleczyć odpoczynkiem i nawadnianiem doustnym^[24]. Przy wyczerpaniu cieplnym chorego powinno przenieść się do chłodnego pomieszczenia, ściągnąć jego ubranie, podawać chłodną wodę doustnie i chłodzić, skraplając letnią wodą, stosując wilgotne okłady lub okłady z lodu albo zanurzanie w zimnej wodzie (przy czym należy mieć na uwadze, że stosowanie bardzo zimnych okładów i lodu doprowadza do obkurczenia naczyń krwionośnych, a w konsekwencji do ograniczenia ich zdolności do oddawania ciepła)^[8][25]. W przypadku udaru cieplnego należy natychmiast zacząć chłodzić chorego (nie doprowadzając do spadku temperatury ciała poniżej 38 °C) i wezwać pogotowie ratunkowe^[8][25]. Jeśli chory nie jest w stanie połykać, nie należy zmuszać go do picia^[8]. Do zapamiętania zasad pierwszej pomocy przy chorobie służy anglojęzyczny akronim FIRE^[24]:

• F – płyny (nawadnianie chorego) (fluid)
• I – chłodzenie (lód) (ice)
• R – odpoczynek (rest)
• E – rozpoznanie choroby (recognition of emergency)

Udar cieplny rozpoznaje się na podstawie objawów, badania przedmiotowego i historii pacjenta^[15].

Leki przeciwgorączkowe są nieskuteczne^[5]. Chorobę leczy się, podając dożylnie płyny w temperaturze pokojowej (co jednocześnie wyrównuje towarzyszące odwodnienie), obniżając temperaturę ciała oraz stosując leczenie podtrzymujące^[5][21][26]. Proponowana jest także technika selektywnego chłodzenia mózgu^[2].

Śmiertelność pełnoobjawowego udaru cieplnego wynosi średnio 40%^[16]. Wiąże on ze sobą ryzyko trwałego uszkodzenia układu nerwowego^[27]. Prawdopodobieństwo śmierci zwiększa się przy wystąpieniu zaburzeń świadomości, hipoglikemii, wydłużonego czasu protrombinowego i czasu kaolinowo-kefalinowego^[15]. Długi czas przed przewiezieniem do szpitala, podwyższony poziom kreatyniny w osoczu, drgawki i otyłość rokują niekorzystnie^[15].

• hipotermia
• odwodnienie
• hipertermia
• udar cieplny u królików

• Andrzej Szczeklik, Piotr Gajewski: Interna Szczeklika 2017. Kraków: Wydawnictwo Medycyna Praktyczna, 2017, s. 2538–2539. ISBN 978-83-7430-517-4.