Czaszka
Czaszka (łac. cranium) – struktura kostna lub chrzęstna, która służy jako szkielet głowy kręgowców. Stanowi naturalną osłonę mózgu i innych narządów znajdujących się w głowie[1][2].
Czaszka człowieka
Wzrost czaszki człowieka trwa nie tylko podczas życia płodowego, ale praktycznie aż do osiągnięcia wieku dorosłego. Wzrost ten jest szczególnie intensywny przez pierwsze trzy lata życia. Możliwości wzrostu szybko jednak maleją, szczególnie po skostnieniu łączno-tkankowych ciemiączek, a ostatecznie wraz z kostnieniem szwów.[3]
Powierzchnia wewnętrzna podstawy czaszki (basis cranii interna) dzieli się na trzy doły:
U człowieka i innych naczelnych czaszka składa się z:
- mózgoczaszki (łac. neurocranium, cranium), która styka się jakąkolwiek powierzchnią z mózgowiem. Ma kształt puszki, w której rozróżnia się część górną – sklepienie czaszki – (łac. calvaria), część dolną – podstawę czaszki – (łac. basis cranii) oraz 4 ściany: przednią, tylną i dwie boczne,
- twarzoczaszki (łac. viscerocranium), zwanej też trzewioczaszką (łac. splanchnocranium).
Poszczególne kości połączone są szwami, które stanowią stałe i nieruchome połączenie. Niektóre kości czaszki połączone są ze sobą chrząstkozrostami (łac. synchondroses). Oba te rodzaje połączeń z czasem kostnieją[4].
Mózgoczaszka
Mózgoczaszka (neurocranium) stanowi przede wszystkim ochronę mózgowia, składa się z:
- kości czołowej (os frontale),
- dwóch kości skroniowych (ossa temporalia),
- dwóch kości ciemieniowych (ossa parietalia),
- kości potylicznej (os occipitale),
- kości klinowej (os sphenoidale),
- kości sitowej (os ethmoidale)[5].
Twarzoczaszka
Twarzoczaszka, trzewioczaszka (splanchnocranium, viscerocranium) chroni narządy zmysłów: wzroku, węchu i smaku, otacza początkowe odcinki dróg oddechowych i pokarmowych.
U człowieka trzewioczaszkę tworzą:
- dwie kości nosowe (os nasale),
- dwie kości łzowe (os lacrimale),
- dwie kości podniebienne (os palatinum),
- dwie kości jarzmowe (os zygomaticum),
- dwie małżowiny nosowe dolne (concha nasalis inferior),
- dwie kości szczękowe (maxilla),
- lemiesz (vomer),
- żuchwa (mandibula),
- kość sitowa (os ethmoidale) – należąca zarówno do trzewioczaszki, jak i mózgoczaszki[6],
- kość gnykowa (os hyoideum) – bywa zaliczana do kości trzewioczaszki, mimo że nie ma bezpośredniego połączenia z innymi kośćmi czaszki[7][8].
Ruchomymi elementami twarzoczaszki człowieka są nieparzyste kości: żuchwa, w której umieszczone są zęby, oraz kość gnykowa, niemająca połączenia z innymi kośćmi czaszki[4].
Ważniejsze otwory i szczeliny w podstawie czaszki
| Otwór, szczelina | Położenie | Zawartość |
|---|---|---|
| blaszka sitowa | kość sitowa | nn. węchowe (I) |
| kanał wzrokowy | skrzydło mniejsze kości klinowej | n. wzrokowy (II), t. oczna |
| szczelina oczodołowa górna | pomiędzy skrzydłem większym i mniejszym kości klinowej | nn. okoruchowy (III), bloczkowy (IV), odwodzący (VI), oczny (V-1) |
| otwór okrągły | skrzydło większe kości klinowej | n. szczękowy (V-2) |
| otwór owalny | skrzydło większe kości klinowej | n. żuchwowy (V-3), splot żylny otworu owalnego |
| otwór poszarpany | pomiędzy kością klinową a częścią skalistą kości skroniowej | drobne naczynia żylne (wypusty) i tętnicze opony twardej |
| kanał tętnicy szyjnej | część skalista kości skroniowej | t. szyjna wewnętrzna |
| otwór słuchowy wewnętrzny | część skalista kości skroniowej | nn. twarzowy (VII), przedsionkowo- ślimakowy (VIII), t. błędnika |
| otwór szyjny | pomiędzy kością potyliczną a częścią skalistą kości skroniowej | nn. językowo-gardłowy (IX), błędny (X), dodatkowy (XI), ż. szyjna wewnętrzna |
| kanał nerwu podjęzykowego | kość potyliczna | n. podjęzykowy (XII) |
| otwór wielki | kość potyliczna | rdzeń kręgowy, n. dodatkowy (XI), tt. kręgowe |
Zróżnicowanie
Czaszki ludzi znacznie różnią się w zależności od rasy, płci (dymorfizm płciowy), wieku oraz charakteryzują się dużą zmiennością indywidualną.
Znaczenie w dawnej medycynie
Czaszka ludzka była ważnym surowcem, wykorzystywanym do produkcji leków (do początku XX w.). Czaszka była powszechnie uznawana za źródło siły, stąd istniał zwyczaj podawania wody chorym na epilepsję i ból głowy w czaszkach świętych. Co więcej, nierzadko wykonywano odwiercenia w czaszkach świętych, aby w ten sposób otrzymać surowiec leczniczy. Według XVIII-wiecznego poradnika medycznego "Compedium medicum auctum" z czaszki produkowano „proszek na kurcz pewny”. Składał się on z: siarczku rtęci, czaszki ludzkiej, bursztynu, przetworu ze srebra i manus christi perlatum (rodzaj wyrobu z lukru, z dodatkiem pereł)[9].
Innym surowcem związanym z czaszką był „mech z czaszki ludzkiej” — Muscus ex Cranio Humano. Prawdopodobnie pierwszym, który uznał tę roślinę za surowiec był szwajcarski lekarz i alchemik Philippus Aureolus Theophrastus Bombastus von Hohenheim, zwany Paracelsusem. W jednym ze swoich dzieł, jednym z niewielu wydanych za swojego życia — "Die Grosse Wundartzney" (Wielka księga chirurgii; 1536 r.), we fragmencie opisującym środki lecznicze powodujące powstawanie skrzepów w układzie krwionośnym, wymienił „mech z martwej głowy”[9].
Przypisy
- ↑ Halina Wojciechowska: czaszka. W: Encyklopedia biologiczna. Czesław Jura, Halina Krzanowska (red). T. II: Bo–Dn. Kraków: Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, 1998, s. 296–298. ISBN 83-85909-38-9.
- ↑ Kazimierz Krysiak, Henryk Kobryń, Franciszek Kobryńczuk, Anatomia zwierząt. 1. Aparat ruchowy, Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2012, s. 75–76, ISBN 978-83-01-16822-3.
- ↑ Mirosław Kulewicz, Wzrost i rozwój twarzoczaszki.
- ↑ a b Narkiewicz i Moryś 2010 ↓, s. 85.
- ↑ Narkiewicz i Moryś 2010 ↓, s. 83–92.
- ↑ Narkiewicz i Moryś 2010 ↓, s. 92–96.
- ↑ Bochenek i Reicher 2019 ↓, s. 308.
- ↑ Bochenek i Reicher 2019 ↓, s. 386.
- ↑ a b Aleksander K. Smakosz, Czaszka ludzka zza pierwszego stołu. Z historii medycznego kanibalizmu, „Pharmacopola”, 2 (5), 30 października 2022, s. 6–13.
Bibliografia
- Olgierd Narkiewicz, Janusz Moryś, Anatomia człowieka. Podręcznik dla studentów. Tom IV, wyd. I, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2010, ISBN 978-83-200-4109-5.
- Adam Bochenek, Michał Reicher, Anatomia człowieka. Tom I. Anatomia ogólna. Kości, stawy i więzadła, mięśnie, wyd. XIII, Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2019, ISBN 978-83-200-4323-5.
