Ten artykuł dotyczy Tradycji. Zobacz też: Tradycja apostolska Hipolita.

Tradycja apostolska lub Tradycja – jedno z podstawowych pojęć w teologii chrześcijańskiej, szczególnie w tradycyjnych Kościołach głównego nurtu chrześcijaństwa jak katolicki, anglikański, prawosławny i kościołów orientalnych. Rozumiana jest jako całokształt modlitwy, nauki i życia wiarą, które Kościół „jeden, święty, powszechny i apostolski” (Credo) otrzymał od Jezusa i apostołów.

Pochodzenie Tradycji jest przypisywane apostołom, uważana jest za ustaloną u początków istnienia Kościoła – nauczanie tych kościołów uznaje ją za wzorzec, którego nie można naruszyć w jego ważnych elementach, bez zanegowania istoty chrześcijaństwa. Wspólnoty, które odeszły od istotnych elementów tradycji apostolskiej, były uznawane za nieautentycznie chrześcijańskie. Razem z niezmiennością istotnych elementów Tradycji apostolskiej teologia dostrzega zmienność tego, w jaki sposób jest ona przeżywana w każdym pokoleniu: rozumienie i sposób wyrażania tradycji pod natchnieniem Ducha Świętego (por. J 16,13) urzeczywistnia się przez wieki w sposób, który odpowiada wyzwaniom danego czasu^[1].

W chrześcijaństwie nurtu reformacyjnego mówi się o „głównym nurcie tradycji”^[2]. Według komentatorów brak pojęcia tradycji w protestantyzmie lub właściwego rozumienia tego pojęcia jest przyczyną podziału doktrynalnego i rozdrobnienia wspólnot protestanckich^[3].

Według Pierre'a Grelota, w Izraelu można bez trudu dostrzec fakt przekazywania bardzo określonego, obejmującego wiele elementów świętego depozytu, zwanego tradycją. Depozyt ów obejmował całe życie ludu Bożego Izraela: wspomnienia wydarzeń historycznych i ich interpretacja w wierze, sposób modlenia się i zasady dotyczące życia codziennego, obrzędy, kult, zwyczaje i prawo. Przekonanie o świętości, a więc swego rodzaju nienaruszalności tego depozytu, wynikało z przekonania, że stał za nim autorytet samego Boga, a nie jedynie to, że był on tradycją ojców – jak w przypadku niereligijnych tradycji danego narodu. Depozyt ów wynikał, według wierzeń Żydów, z Objawienia, które Bóg przekazywał przez swych wysłanników, zwłaszcza Mojżesza. Tradycja ta miała dwie cechy: trwałość i postęp. Pewne elementy były uznane za niezmienne, jak np. monoteizm, nauka o przymierzu, zwyczaje pochodzące jeszcze od patriarchów a podyktowane prawem mojżeszowym. Ale Bóg posyłał coraz to nowe osoby, przez które rozwijał tradycję i jej rozumienie.

Należy zaznaczyć, że powyższe odnosi się do postrzegania składników tradycji jako kluczowych i niezmiennych. Badanie rzeczywistego pochodzenia i powstania poszczególnych elementów jest przedmiotem naukowego badania historycznego, które może podać w wątpliwość nawet najbardziej centralne cechy tradycji, jak np. monoteizm.

Tradycja w Starym Testamencie była wpierw przekazywana ustnie, w stylu zgodnym z danym środowiskiem, następnie przybrała postać pisaną czyli Biblii. Tekst pisany z czasem nabierał coraz większego znaczenia. W judaizmie czasów bliskich Chrystusowi, głównym środkiem przekazywania tradycji były teksty pisane. Przekaz ustny istniał, choć nie mógł cieszyć się takim autorytetem, pretendować do posiadania normatywnego charakteru w taki sposób, jak właśnie Tora^[4].

Według Ewangelistów, Jezus szanował Prawo i proroków (por. Mt 5,17). Sam zaś nauczał „nie jak uczeni w Piśmie”, lecz „jak ten, kto ma władzę” (por. Mk 1,22.27). Zgodnie z nauczaniem kościołów głównego nurtu, poprzez swe nauczanie i czyny, np. sprawowanie Eucharystii, którą chciał by Jego uczniowie czynili na Jego pamiątkę (por. 1 Kor 11,23nn), wprowadził nowy wymiar w tradycję judaizmu i stanął u źródeł nowej tradycji chrześcijańskiej, która stanowiła kryterium właściwego odczytywania Biblii hebrajskiej^[4].

Opis tradycji, przekazu apostolskiego (gr. παράδοσις), jak zauważa komentarz w Biblii jerozolimskiej^[5], podaje Paweł z Tarsu w Pierwszym liście do Tesaloniczan 2,13:

Apostoł mówi konkretnie o tradycji, używając tego słowa, w 2. Liście do Tesaloniczan 3,6, jako o czymś, czego przestrzegać trzeba za cenę bycia wyłączonym ze wspólnoty wierzących:

Apostołowie otrzymali od Chrystusa nie tylko zespół prawd, ale także sposób życia, moralność, całe życie pierwszej wspólnoty uczniów Chrystusa zostało w sposób duchowy zapoczątkowane przez Mistrza. Dlatego dalej w swym liście Paweł zachęcał kolejnych uczniów Chrystusa do życia według tego, co „przejęli” od apostołów:

Ta tradycja, której centrum stanowi „Ewangelia”, czyli przepowiadanie zbawczego wydarzenia śmierci i zmartwychwstania Chrystusa, nie jest – w rozumieniu teologii – ludzką tradycją (por. Mk 7,8), lecz jest słowem Bożym, które otrzymuje się przez słuchanie (por. Rz 10,17; Ef 1,13; Dz 15,7) i przyjmuje sercem (por. Rz 10,8-10), dzięki wierze, że przez głoszącego przemawia sam Bóg (por. 1 Tes 4,1n; 2 Kor 3,5; 13,3). W ten sposób tradycja zostaje „przyjęta”, a ci którzy ją przyjmują sami stają się wzorem dla innych. Mówi św. Paweł w 1 Tes 1,6n:

Według Siergieja Bułgakowa tradycja Kościoła jest gwarantem tożsamości Kościoła i wypływa z jedności żyjącego w nim Ducha. Tradycja jest czymś wewnętrznym, jest „noumenalną jednością”, żywą mocą i samoświadomością organizmu Kościoła. Ogarnia i jednoczy jego przeszłość, teraźniejszość i przyszłość. Tradycja prowadzi Kościół w przyszłość Królestwa niebieskiego, które wypełni się w paruzji, podobnie jak Stary Testament prowadził do Nowego, który był jego kontynuacją i wypełnieniem. Wewnętrzną normą określającą Tradycję jest świętość, gdyż Boży Duch mieszka zarówno w pojedynczym człowieku, jak i w Kościele. Stąd poszczególny człowiek może ogarnąć to, czym jest tradycja, gdy wzrasta w świętości. Tradycja, będąc czymś wewnętrznym – według Bułgakowa – zapisuje się zewnętrznie w zabytkach literatury, sztuki, liturgii, prawa kanonicznego i w zwyczajach. Ale sama nie da się zamknąć w nich, bo jest zawsze kontynuowana w życiu chrześcijan. Dotyczy ona wiary i życia, nauki i pobożności. Z początku funkcjonowała jedynie jako przekaz ustny, później zaczęła być spisywana. Bułgakow, zgodnie z prawosławną tradycją teologiczną, bardzo mocno wiąże określenie podstawowych elementów tradycji, zwłaszcza w dziedzinie wiary, z Soborami powszechnymi i ich kanonami. Szczególne znaczenie ma tu Credo nicejsko-konstantynopolskie:

Siergiej Bułgakow podkreślał różnicę między soborowymi kanonami dogmatycznymi, a kanonami dotyczącymi praktycznego życia Kościoła – włączając w to także księgi liturgiczne, jak Typikon (prawosławny odpowiednik mszału rzymskiego). Przykładem dla rosyjskiego teologa było to, że podział jednego Kościoła na dwie tradycje liturgiczne, wschodnią i zachodnią, był możliwy do zaakceptowania. Z chwilą jednak, kiedy pojawił się podział w rozumieniu dogmatu związany ze sporem o Filioque, doszło do schizmy^[6].

W rozumieniu teologii katolickiej, tradycja jest źródłem poznania wiary komplementarnym w stosunku do Biblii. Jest jednocześnie punktem odniesienia do poprawnej jej interpretacji. Louis Bouyer sformułował rolę władz kościelnych w odniesieniu do tradycji Kościoła w dziedzinie liturgii, jako swego rodzaju kustosza, konserwatora ustalonego przez Jezusa i apostołów modelu. Ów model ma być żywą rzeczywistością odpowiadającą potrzebom czasu, a nie martwym przepisem lub eksponatem muzealnym. Według francuskiego teologa to określenie zadań biskupów wobec liturgii odnosi się równie dobrze do wszystkich innych dziedzin życia Kościoła^[1]:

Według Bouyera, tradycja w rozumieniu katolickim nie jest czymś z przeszłości, ustalonym raz na zawsze w szczegółowej pisemnej formie, niepodatnej na zmianę lub postęp. Nie jest też czymś zmiennym, co może być kształtowane do woli przez jednostki lub przez władze kościelne. Jest swego rodzaju żyjącym wzorcem, modelem danym raz na zawsze przez Chrystusa i Jego apostołów. Ten model ma być przeżywany zarówno przez duchowieństwo jak i świeckich w sposób aktywny. Nie ma być jedynie tak, że świeccy mają biernie przyjmować rządy biskupów. By ukazać właściwy sposób życia tradycją przez cały Kościół, L. Bouyer przytoczył rozróżnienie bł. kardynała J. H. Newmana. Angielski teolog dostrzegał dwa elementy tradycji: tradycję biskupią, sprawującą tzw. nadzwyczajne Magisterium Kościoła, jako taka jedynie ona w sposób właściwy i ścisły jest autorytatywna, oraz tradycję profetyczną. Nie można ich ani oddzielać, ani tym bardziej przeciwstawiać. Tradycja prorocka jest właściwa całemu ciału Kościoła, nie tylko biernie, ale i czynnie – jednak zawsze w jedności z tymi, którzy są u głowy:

Ta profetyczna tradycja wyraża się w najróżniejszy sposób poprzez historię, czyli dokumenty pisane i zabytki, które składają się na historię. Według L. Bouyera, bardzo istotne jest to, że tradycję tę mogą odczytać i rozpoznać w świadectwach z przeszłości jedynie ci, którzy żyją we Wspólnocie Kościoła, oddychają jej oddechem, żyją jej życiem i modlą się jej modlitwą^[1].

Sobór Watykański II przypomniał podstawowe znaczenie tradycji, jako przekazywania depozytu wiary, otrzymanej od apostołów:

Biblia jest spisaną w pokoleniu apostolskim częścią Tradycji, stąd cieszy się najwyższym autorytetem. Biblia i tradycja nie są "konkurencyjne" wobec siebie, przeciwnie, są wyrazem jednego Objawienia Bożego w Chrystusie. Sobór ujął to następująco:

Tradycja rozwija się zawsze w słuchaniu Pisma Świętego, podlega mu jako normie krytycznej. Ale i na odwrót tradycja stanowi konieczne odniesienie dla poprawnego odczytywania w wierze Pisma Świętego. Słowo spisane Nowego Testamentu powstało jako dzieło Kościoła. Historyczno-krytyczna metoda interpretacji Biblii, choć pomocna, jest w Kościele katolickim uważana za niewystarczającą do właściwego rozumienia, przyjęcia i nauczania Słowa Bożego w wierze. W celu uniknięcia błędów wynikających z ludzkiej omylności konieczne jest odniesienie do Magisterium Kościoła, które otrzymało misję od samego Chrystusa nauczania wiary apostolskiej.

Protestantyzm, w myśl reformacyjnej zasady Sola scriptura, w XVI w. zakwestionował autorytet Kościoła w odniesieniu do tradycji przejętej od apostołów. Jednak, według Jamesa Mackeya, teologia reformacji nie wystąpiła przeciw zasadzie tradycji jako takiej. Dwa punkty zdają się być dla reformacji najważniejsze:

1. Wszelka tradycja musi opierać się na Piśmie świętym i być „sądzona” według Pisma.
2. Duchowni nie mogą posiadać żadnej, nawet względnie niezależnej władzy nauczania.

Według Mackeya, najbardziej przeciwny tradycji kościelnej był Marcin Luter, inni reformatorzy byli bardziej umiarkowani w swej krytyce:

W swej książce O rozwoju doktryny chrześcijańskiej Jan Henryk Newman udowadniał, że zmiana i rozwój są oznaką życia i doskonałości^[10]. Według Mackeya, w dążeniach reformatorskich doszło do naruszenia tego prawa rozwoju. Pragnąc wrócić do domniemanego „Złotego Wieku” chrześcijaństwa, stanu pierwotnej czystości, zapoznali prawdę, że tradycja Kościoła z konieczności zawiera w sobie zmianę lub rozwój, z zachowaniem istotnych prawd i praktyki chrześcijańskiej. Ogólnie jednak, teologia reformacji nigdy do końca nie negowała zasady tradycji. Współcześnie wielu autorów podkreśla jej znaczenie. Według Daniela Jenkinsa każda grupa chrześcijańska ostatecznie rządzi się jakąś tradycją:

Troska o wierne odczytanie Biblii idzie w parze z koniecznością zachowania ciągłości przekazu wiary. W teologii protestanckiej znajduje to wyraz w określeniu główny nurt tradycji /(ang.) main stream of tradition/. Według J. MacQuarrie, profesora Union Theological Seminary w Nowym Jorku w latach 1943-1966, poszczególni teolodzy nie mogą się sprzeciwiać temu nurtowi tradycji w równym stopniu jak nie mogą tego czynić wobec Pisma Świętego:

Krytykując protestanckie postawy wobec tradycji apostolskiej, Louis Bouyer uważa, że Reformacja z powodu zaprzeczenia doktrynie – do tej pory powszechnie uznawanej w chrześcijaństwie – że autorytet Kościoła jest jednocześnie autorytetem Bożym i umieszczenia Boskiego autorytetu w „niedostępnych niebiosach”, popadła w czysty indywidualizm. Zaowocowało to ustanowieniem absolutnej i wyłącznej władzy jednostki w sprawach duchowych, gdzie jedynym kryterium oceny ich prawdziwości jest osobiste doświadczenie, wyobrażenia, upodobania i rozumienie. Louis Bouyer uważa, że dalsze istnienie kościołów protestanckich jest jedynie próbą zapobieżenia całkowitej dezintegracji Kościoła chrześcijańskiego:

Dla Louisa Bouyera, fakt iż, mimo systemowego indywidualizmu, kościoły protestanckie trwają, świadczy głównie o chęci wierzących zapobieżenia całkowitej dezintegracji Kościoła, gdyż to w ich oczach oznaczałoby dezintegrację panowania samego Boga^[3].

• Bouyer, Louis: The Catholic Tradition Concerning the Shape of the Eucharist. W: Tenże: Life and Liturgy. Londyn: Sheed & Ward, 1956, s. 70-85.
• Bouyer, Louis: The Spirit and Forms of Protestantism. A. V. Littledale (przekład na j. ang.). Wyd. 2. London i Glasgow: Collins, 1963, s. 253.
• Bułgakow, Sergiusz: Kościół jako Tradycja. W: Tenże: Prawosławie. Zarys nauki Kościoła prawosławnego. Henryk Paprocki, (przekład). Białystok – Warszawa: Orthdruk - Formica, 1992, s. 20-45. ISBN 83-85368-03-5.
• Grelot, Pierre: Tradycja. W: Słownik teologii biblijnej. X. Léon-Dufour (red.), K. Romaniuk (tłum. i oprac.). Wyd. 4. Poznań: Pallottinum, 1994, s. 983-989. ISBN 83-7014-224-9.
• Sobór watykański II: Rozdział 2. O przekazywaniu Objawienia Bożego. [w:] Konstytucja o dogmatyczna o Objawieniu Bożym „Dei Verbum” [on-line]. [dostęp 2011-04-12].
• Mackey, James: Dzieje poglądów na Tradycję: związek między Pismem Świętym a Tradycją. W: Tenże: Tradycja i zmiana w Kościele. Maria Wierzbicka (przekład). Warszawa: IW „PAX”, 1974, s. 163-220.
• MacQuarrie J.: Principles of Christian Theology. Wyd. 6. Londyn: SCM Press, 1986, s. 544.

• Sukcesja apostolska

• Nie jesteśmy religią księgi - Wywiad z ojcem synodalnym, biskupem Andrzejem Suskim