Langbahn Team – Weltmeisterschaft

Torsan

Torsan
Ilustracja
Torsan przed ostatnim oficjalnym meczem KH Sanok-Stoczniowiec Gdańsk (6:2), 21 marca 2006
Państwo

 Polska

Miejscowość

Sanok

Adres

ul. Adama Mickiewicza 12
38-500 Sanok

Lata budowy

od 1966

Otwarta

9 listopada 1968

Zamknięta

2006

Zburzona

2013

Architekt

inż. Franciszek Olszewski
inż. J. Wijowski

Właściciel

Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan” → Miasto Sanok

Operator

POSTiW → MOSiR Sanok

Użytkownicy

Stal SanokSTS Sanok → SKH Sanok → KH Sanok

Położenie na mapie Sanoka
Mapa konturowa Sanoka, w centrum znajduje się punkt z opisem „Torsan”
Położenie na mapie Polski
Mapa konturowa Polski, na dole po prawej znajduje się punkt z opisem „Torsan”
Położenie na mapie województwa podkarpackiego
Mapa konturowa województwa podkarpackiego, blisko centrum na dole znajduje się punkt z opisem „Torsan”
Położenie na mapie powiatu sanockiego
Mapa konturowa powiatu sanockiego, u góry znajduje się punkt z opisem „Torsan”
Ziemia49°33′44,5″N 22°12′10,0″E/49,562361 22,202778

Torsan – sztuczne lodowisko w Sanoku, funkcjonujące w latach 1968–2006, na którym mecze w hokeju na lodzie rozgrywała w roli gospodarza drużyna sekcji hokejowej klubu sportowego ZKS Stal Sanok (1968–1991), a następnie zespoły sanockich klubów hokejowych pod nazwami STS Sanok (1991–1998), SKH Sanok (1999–2002), KH Sanok (2002–2006).

Konstrukcja byłego lodowiska – widok od strony parku miejskiego (2012)
Stan wewnątrz obiektu – parking samochodowy (2012)

Historia

Obiekt znajdował się w dzielnicy Śródmieście na nieruchomości przy ulicy Adama Mickiewicza 13. Od strony zachodniej graniczył z parkiem miejskim im. Adama Mickiewicza. Pierwotnie w latach 1925–1949 nieruchomość należała do Towarzystwa Gimnastycznego „Sokół” w Sanoku, którego siedziba znajduje się obok w Gmachu Towarzystwa Gimnastycznego Sokół przy ulicy Mickiewicza 13. Od strony północnej znajdują się korty tenisowe przy ulicy Mickiewicza 12, zaś naprzeciw, od strony wschodniej, Gimnazjum nr 2 im. Królowej Zofii.

Przed powstaniem lodowiska w tym miejscu znajdowało się boisko[1] i basen[2] (w trakcie II wojny światowej w okresie okupacji niemieckiej[3] wybudowany w ciągu kilku tygodni przez Niemców i otwarty 9 czerwca 1940[4]). W latach 50. na tym terenie zbudowano drewniany amfiteatr (muszla koncertowa i drewniana estrada[5][6] – jeszcze w latach 60. w tym miejscu odbywały się „Dni Sanoka” i „Żakinada”[7], a także np. uroczystości ZBoWiD[8]).

Inicjatorem budowy lodowiska był Edward Pilszak, zawodnik i instruktor hokeja na lodzie[9]. Od 1953 nieopodal na Górze Parkowej działała skocznia narciarska[10], a od lutego 1965 wyciąg narciarski[11]. Idea zbudowania sztucznego lodowiska pojawiła się w 1963 na zebraniu Powiatowego Komitetu Kultury Fizycznej i Turystyki (PKKFiT)[12]. W tym czasie w mieście były do dyspozycji dwie sprężarki[12]. Pomysł miał zostać zrealizowany w czynie społecznym sztucznego lodowiska; w tym celu 20 lutego 1965 powołano Społeczny Komitet Budowy Sztucznego Lodowiska, którego przewodniczącym został sekretarz Komitetu Powiatowego PZPR Ignacy Bąk[11][13][14]. Wykonawcą lodowiska była Sanocka Fabryka Autobusów „Autosan”. Przy pracach jako działach udzielał się Józef Baszak[12]. Budowę podjęto w 1966 na terenie byłego amfiteatru przy ulicy Adama Mickiewicza[15]. Inicjatywę wsparły wszystkie miejskie zakłady pracy, a przy budowie pracowali mieszkańcy miasta w czynie społecznym dla uczczenia 25-lecia Polski Ludowej[16]. Współtwórcą dokumentacji sztucznego lodowiska był inż. Franciszek Olszewski[17]. Po trzech latach prac na różnym polu przy tworzeniu obiektu, we wrześniu 1968 był wykonywany próbny rozruch urządzeń lodowiska[18]. Próbne zamrożenie tafli sztucznego lodowiska odbyło się 31 października 1968, zaś oficjalnie obiekt – jako pierwsze w województwie rzeszowskim sztuczne lodowisko – został otwarty uroczyście 9 listopada 1968 i wówczas rozegrano dwudniowy turniej juniorski z udziałem drużyn Stali Sanok, Naprzodu Janów i Podhala Nowy Targ (obiekt oddano do użytku tuż przed V Zjazdem PZPR określając go jako jeden z wielu „czynów zjazdowych”, w uroczystościach gromadzących kilka tysięcy widzów zorganizowana była defilada sportowców, pokaz jazdy figurowej na lodzie w wykonaniu szkółki sportowej z Janowa, odznaką „Zasłużony Działacz Kultury Fizycznej” zostali odznaczeni przewodniczący PRN Zbigniew Dańczyszyn i sekretarz KP PZPR Ignacy Bąk, Odznaką 100-lecia Sportu Polskiego wyróżniono 15 osób, zaś symbolicznego przecięcia wstęgi dokonał przewodniczący WKFFiT w Rzeszowie Kazimierz Partyka[19][20][21][22][23]. Od początku do końca istnienia lodowiska mrożenie lodu następowało sztucznie, z wykorzystaniem instalacji amoniakowej. Przy konstrukcji wykorzystano rury bez szwu o łącznej długości 17 km[24].

Obiekt służył sekcji hokeja na lodzie klubu sportowego Stal Sanok. Tuż po uruchomieniu sztucznego lodowiska przy publikacji rozpoczynającego się 22 grudnia 1968 terminarza sezonu 1968/1969 ligi okręgowej rzeszowskiej władze Okręgowego Związku Hokeja na Lodzie w Rzeszowie zastrzegły, że w razie niekorzystnych warunków atmosferycznych mecze czterech uczestników rozgrywek (nie uwzględniając Sanoka) odbędą się na sanockim sztucznym lodowisku[25]. W inauguracyjnym meczu sezonu i zarazem pierwszym ligowym drużyny Stali na nowym lodowisku sanoczanie ulegli JKS Jarosław 1:10[26]. Ponadto istniała możliwość, aby przy niekorzystnej pogodzie mistrz okręgu JKS także rozgrywał swoje mecze w eliminacjach o miejsce w II lidze 1969/1970, jednak mecze odbyły się planowo w Jarosławiu[27][28]. Lodowisko było także otwarte do korzystania rekreacyjnego, zaś bilety rozprowadzał w tym celu sanocki oddział PTTK[29].

6 września 1969 na płycie lodowiska odbył się wiec ZBoWiD-u[30].

Początkowo lodowisko było określane jako „Santor”[31][32]. Od początku gospodarzem obiektu był Powiatowy Ośrodek Sportu, Turystyki i Wypoczynku (POSTiW) „Wierchy” (prowadzący także sanocki stadion), który w 1970 nie był w stanie kierować lodowiskiem, w związku z tym planowano przekazane go pod pieczę Związku Zawodowego Metalowców przy SFA „Autosan”[31]. W późniejszych latach obiekt zyskał trwałą nazwę „Torsan”[33]. W dniach 25-28 lutego 1971 na lodowisku zorganizowano związkowe mistrzostwa Polski juniorów w hokeju na lodzie z udziałem ośmiu drużyn, pod patronatem Centralnej Rady Związków Zawodowych (CRZZ)[34][35][36][37].

Po awansie hokeistów Stali do II ligi przed sezonem 1971/1972 dokonano zwiększenia liczby miejsc na widowni lodowiska, poprawiono oświetlenie oraz doposażenie boksów[38]. W tym czasie trybuny obiektu mogły pomieścić 4 tys. widzów[39][40]. Pomimo istniejącej dogodności korzystania z zamrożonej sztucznie tafli lodu, utrudnieniem do komfortowego przeprowadzania meczów pozostawały nadal warunki atmosferyczne, głównie w postaci opadów śniegu, które występując podczas meczów wpływały niekorzystnie na przebieg meczów wobec braku zadaszenia[41]. W trakcie sezonu 1972/1973 podczas meczów z Odrą Opole 3-4 lutego 1973 po raz pierwszy została użyta rolba – urządzenie skonstruowana w czynie społecznym w fabryce Autosan, służące do przygotowania i konserwacji tafli lodu do gry (wcześniej następowało to ręcznie)[42][43]. Przed kolejnym sezonem 1973/1974 przeprowadzono modernizację lodowiska, poprawiając jego wygląd wizualny i funkcjonalność, a także powiększono taflę lodu o 350 m², dostosowując ją do obowiązującym standardów, wskutek czego powierzchnia lodu zyskała wymiar 30 x 60 m[44]. 30 września 1973 członkowie miejskiej organizacji PZPR w Dniu Partyjnego Czynu pracowali przy przebudowie lodowiska[45]. Pod koniec 1973 sanockie sztuczne lodowisko, obok otwartego w tym roku lodowiska Dębicy, pozostawało jednym z dwóch tego typu obiektów na Rzeszowszczyźnie[46][47]. Pomimo stałego unowocześniania obiektu mecze hokejowe nadal miewały utrudniony przebieg z uwagi na warunku atmosferyczne (padający śnieg tudzież deszcz)[48]. Po sezonie 1973/1974, na przełomie kwietnia i maja 1974 działacze, trenerzy i sportowcy hokejowej Stali w czynie społecznym dokonywali prac przy odnowieniu obiektu[49]. Przed nowym sezonem w 1974, mimo planów nie zbudowany został pawilon przy lodowisku, mający zapewnić większy komfort korzystania z obiektu, a ponadto osunęła się ziemia na niezabezpieczonej południowej trybunie dla kibiców (od strony kina)[50], U progu sezonu 1974/1975 tafla lodowiska była czynna w godz. 8-22:30, a na obiekcie planowano budowę pawilonu oraz zadaszenia[51]. Brak dachu nad lodem nadał powodował rozgrywanie meczów w trudnych warunków np. przy padającym ulewnym deszczu albo obfitej śnieżycy[52][53]. Jesienią 1975 pierwotnie zakończono modernizację (poszerzono płyty, stworzono zaplecze, w tym budynek z szatniami, ogrodzenie, wykonano remont trybun), ostatecznie sfinalizowaną w 1978 i opiewającą na koszt 25 mln złotych[54]. W sezonie II ligi 1975/1976 drużyna Stali zwyciężyła w rozgrywkach, uzyskując awans do I ligi; podczas trwania meczów wyjazdowych Stalowców kibice regularnie gromadzili się przy lodowisku oczekując na wynik spotkania[55]. Pod koniec maja 1976 na płycie lodowiska został zorganizowany turniej bokserski z okazji jubileuszu 30-lecia istnienia sanockiego klubu, w którym zwyciężyła drużyna Stali, a innymi uczestnikami były zespoły Hutnika Kraków i Szombierek Bytom[56].

Poważnym deficytem obiektu był brak dachu nad lodowiskiem, tym bardziej że zgodnie z wydanymi zaleceniami PZHL, mecze musiały być rozgrywane na obiektach krytych w I lidze od 1976, a w II od 1977[57]. 12 grudnia 1975 zebrała się Rada Techniczna SFA „Autosan” celem przygotowania działań w tej sprawie[58]. 18 czerwca 1976 Rada Techniczna SFA „Autosan” zatwierdziła koncepcję zadaszenia lodowiska, przedstawioną przez „Miastoprojekt” z Rzeszowa według projektu inż. J. Wijowskiego (w zamyśle pojemność lodowiska miała wynosić 4420 miejsca, w tym 1000 siedzących)[59]. Przed inauguracyjnym sezonem I ligi na lodowisku zainstalowano 45 dodatkowych punktów świetlnyc[60]. Ponadto dokonano remontu lodowiska oraz wstępnie wzniesiono nowy pawilon sportowy (wcześniej drużyny przygotowywały się w autokarach przed wyjściem na taflę lodu)[61]. W sezonie ekstraklasy 1976/1977 na obiekcie pojawiał się komplet publiczności w liczbie 3 tys. widzów[62][63]. W 1977 nieukończony pozostawał nadal budynek dobudowanego pawilonu przy budynku obok lodowiska, którego oddanie do użytku planowano już w 1976[64].

Na początku sezonu II ligi 1977/1978 nastąpiły przejściowe kłopoty z lodowiskiem, w związku z czym pierwszy dwumecz domowy Stali został rozegrany w Nowym Targu (8 i 9 października 1977)[65], a inauguracja na Torsanie miała miejsce w czwartym dwumeczu 22 i 23 października 1977[66]. W razie niekorzystnych warunków atmosferycznych (np. zamieć śnieżna podczas meczu z Unią Oświęcim 26 listopada 1977), nadal rozgrywanie spotkań były utrudnione[67]. Przed sezonem II ligi 1978/1979 dokonano prac remontowych na obiekcie[68]. Na lodowisku odbyło się otwarcie IX Zimowych Igrzysk Młodzieży Szkolnej 2 lutego 1978 i na obiekcie rozgrywano Turniej „Złotego Krążka”[69][70][71][72]. Z okazji tej imprezy zainstalowano ogrodzenie Torsanu od strony ulicy A. Mickiewicza, na którym utrwalono postacie hokeistów i łyżwiarzy figurowych, a także koła olimpijskie[73]

Przed sezonem 1979/1980 zainstalowano dach lodowiska, dzięki czemu po raz pierwszy możliwy był trening na lodzie w okresie letnim[74]. 4 lutego 1980 na obiekcie została otwarta VII Ogólnopolska Spartakiada Młodzieży, a na tafli Torsanu organizowano zawody łyżwiarstwa figurowego oraz turniej hokeja na lodzie[75][76][77][78], w którym wygrała drużyna Podhala Nowy Targ[79][80], a w rywalizacji nie brała udziału drużyna miejscowej Stali[81]. Na finiszu sezonu II ligi 1981/1982 na Torsanie odbył się turniej eliminacyjny do I ligi, w który Stał zajęła ostatecznie trzecie miejsce[82][83][84][85].

Funkcję kierownika lodowiska pełnił przez pięć lat Józef Kornecki[86]. Przed sezonem 1982/1983 wskutek opóźnienia prowadzonych prac konserwacyjnych na obiekcie zamrożenia tafli został przesunięty[87][88]. Rok później przed edycją II ligi 1983/1984 wskutek podobnego opóźnienia lodowisko było dostępne dla drużyny dopiero od 20 września 1983[89]. Kolejny gruntowy remont budynku przeprowadzono w latach 1983–1984: powstała nowa maszynownia, nowa płyta, dokończono zadaszenie, zmodernizowano instalację chłodniczą[90][91][92], jednak obiekt nie stanowił hali, gdyż posiadał jedynie dach i nie był w pełni obudowany ścianami bocznymi. Z uwagi na trwający ww. remont Stal początkowe spotkania sezonu II ligi 1984/1985 w roli gospodarza rozgrywała poza Sanokiem (Nowy Targ)[93][94], a pierwsze spotkanie na Torsanie po modernizacji rozegrano 17 listopada 1984[95][96]. W 1984 miastu powierzono organizację finałów XII Zimowej Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży (po raz drugi w województwie krośnieńskim), w związku z czym do listopada tego roku trwał remont Torsanu[97]. Na Torsanie odbyła się uroczystość otwarcia XII OZSM 17 lutego 1985 (z pokazem wystąpił Grzegorz Filipowski[98]) oraz zawody łyżwiarstwa figurowego i hokeja na lodzie w dniach 18-24 lutego 1985[99][100][101][102] (do finałów awansowała wówczas drużyna Stali[103][104][105]). Po dokonanej wymianie instalacji i maszynowni obiektu Stal przystępowała do sezonu II ligi 1985/1986 mając do dyspozycji taflę lodu już dwa miesiące przed startem rozgrywek[106]. Ponadto w tym okresie na Torsanie swoje mecze w roli gospodarza rozgrywała drużyna Legii KTH Krynica w sezonie I ligi 1985/1986 od drugiej fazy rozgrywek, wobec braku zadaszenia na odkrytym lodowisku w Krynicy-Zdroju[107].

27 kwietnia 1986 lodowisko Torsan było jedną z aren Turnieju Miast „Sanok – Bolesławiec”, zakończonego wynikiem 2:4[108][109]. Przed sezonem 1987/1988 wymagane było dokończenie unowocześnienia obiektu[110]. Kolejna modernizacja obiektu miała miejsce w 1988 (m.in. energia elektryczna)[111][112]. W tym samym roku władze miasta udzieliły klubowi Stal Sanok koncesji na prowadzenie na lodowisku bazaru. Od 2 do 5 marca 1989 na lodowisku trwały XIV Ogólnopolskie Igrzyska Młodzieży Szkolnej[113][114][115]. W dniach 21-24 lutego 1990 na Torsanie odbył się finałowy turniej hokejowy w ramach[116][117][118][119]. Latem 1990 na płycie lodowiska działało targowisko, a wobec zaistniałej trudnej sytuacji ekonomicznej władze SFA „Autosan” planowały oddanie prowadzenia i utrzymywania obiektu na rzecz klubu[120].

Po zakończeniu działalności hokejowej sekcji Stali Sanok, właściciel obiektu, SFA „Autosan”, wydzierżawił lodowisko na rzecz nowego klubu, Sanockiego Towarzystwa Sportowego, za symboliczną kwotę 100 tys. zł. miesięcznie od dnia 2 czerwca 1991[121][122][123][124]. W sezonie II ligi 1991/1992 STS uzyskał awans do I ligi, 15 marca 1992 wygrywając decydujące spotkanie ze Stoczniowcem Gdańsk 9:0[125][126][127]. W 1992 Rada Miasta Sanoka podjęła uchwałę zmierzającą do komunalizacji lodowiska[128]. Przed sezonem I-ligowym lodowisko było zamrożone od 2 sierpnia 1992[129]. Inauguracja edycji I ligi 1992/1993 miała miejsce we wtorek 8 września 1992, a STS w tym spotkaniu uległ wicemistrzowi Polski Naprzodowi Janów 2:3[130][131][132]. W trakcie sezonu STS rozegrał mecz pokazowy z byłymi gwiazdami reprezentacji ZSRR, zakończone zwycięstwem gospodarzy 5:4 (trzy gole zdobył Adrian Krzysztofik)[133][134].

W pierwszej połowie lat 90. XX w. na obiekcie Torsanu w okresie letnim były organizowane imprezy w ramach akcji „Podaruj Dzieciom Brata Słońce” organizowanej przez sanockich franciszkanów, w tym proboszcza o. Romana Pałaszewskiego[135][136]. W 1992 na lodowisko zorganizowano część programu III Ogólnopolskiego Festiwalu Ekologicznego[137]. 6 maja 1995 na płycie lodowiska został zorganizowany koncert Maryli Rodowicz[138]. W sierpniu 1996 Torsan był główną areną imprezy pod nazwą Euro Eco Meeting „Bieszczady '96”, zaś podczas koncertu galowego 5 sierpnia 1996 na zakończenie wystąpił amerykański raper Coolio[139][140][141][142].

Od 1999 na obiekcie swoje mecze rozgrywała drużyna Sanockiego Klubu Hokejowego, będącego sukcesorem STS. We wrześniu 1999 dyrektorem Torsanu został Józef Kornecki[143]. Od początku 2000 Torsanem administrował Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku; w tym czasie trwały prace remontowo-modernizacyjne na obiekcie, jego infrastrukturze i otoczeniu[144]. Na przełomie XX/XXI w budynku przy lodowisku pod adresem ul. Adama Mickiewicza 12 działał sklep sportowy Lider[145]. W 2002 prowadzono remont infrastruktury przy lodowisku[146]. Ostatni oficjalny mecz hokejowy na Torsanie odbył się 21 marca 2006. Było to czwarte spotkanie o utrzymanie w polskiej ekstralidze sezonu 2005/2006 pomiędzy KH Sanok i Stoczniowcem Gdańsk zakończone wynikiem 6:2. Ostatniego gola dla sanockiej drużyny zdobył wówczas Adam Fraszko, a generalnie ostatnią bramkę na Torsanie uzyskał zawodnik gości, Mateusz Rompkowski[147][148].

Na początku XXI pojawiły się w oficjalnym obiegu głosy przemawiające za potrzebą budowy nowej hali z lodowiskiem w Sanoku[149]. Do 2004 na lodowisku Torsan istniały drewniane bandy i okalające taflę lodową siatki, po czym we wrześniu 2004 podjęto instalowanie band plastikowych oraz szyb pleksi[150]. Od 2004 do 2006 trwała budowa obiektu Arena Sanok, na lodowisku którego klub hokejowy z Sanoka podjął rozgrywki hokejowej od sezonu 2006/2007.

Na przełomie XIX i XX wieku na rozmrożonym obiekcie lodowym Regionalna Izba Gospodarcza organizowała wystawa „Dom i Ogród”[151], po raz ostatni w 2006, po której lodowisko zupełnie zakończyło dotychczasową działalność. Następnie dokonano zagospodarowania terenu i w sierpniu 2006 burmistrz miasta zdecydował o przeznaczeniu go jako miejski parking płatny, administrowany przez Miejski Ośrodek Sportu i Rekreacji w Sanoku[152]. Płyta byłego lodowiska pełniła tę funkcję do 2013.

W 1993 prawa użytkowania wieczystego gruntu stanowiącego własność Skarbu Państwa nabył Autosan, a w tym samym roku nastąpiła komunalizacja nieruchomości. W 2008 Ministerstwo Spraw Wewnętrznych i Administracji stwierdziło nieważność decyzji komunalizacyjnej. 15 lutego 2010 Sądu Rejonowy w Sanoku w prawomocnym wyroku przywrócił nieruchomości Towarzystwu Gimnastycznemu Sokół w Sanoku (wśród nich częścią lodowiska Torsan)[153]. W związku z tym 30 kwietnia 2010 nieruchomość została przekazana TG Sokół w Sanoku. W tym czasie nadal trwał spór prawny w zakresie nieruchomości, na której był położony obiekt Torsan.

Na przełomie 2012/2013 zostały wyburzone budynki stanowiące zaplecze lodowiska od strony północnej. W 2013 zdemontowano pozostałości konstrukcji lodowiska, w tym zadaszenia[154][155].

Przypisy

  1. Gmach TG „Sokół” w Sanoku – kalendarium. sokolsanok.pl. [dostęp 2013-05-13]. (pol.).
  2. Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne Tom I, Sanok 2009, s. 308
  3. Maria Łapiszczak: Sanok na dawnej pocztówce i fotografii. Cz. II. Sanok: 2001, s. 45. ISBN 83-915388-1-8.
  4. Zofia Chrząszczewska (red. Marta Wargo, Maja Murin-Kaczorowska): Pamiętnik Zofii Chrząszczewskiej z lat 1939-1942 dedykowany Stanisławowi Domańskiemu – pisany w Sanoku, w domu Stanisława. ok. 2019, s. 39.
  5. Marian T. Kutiak: Moje miasto. Warszawa: Agencja Dziennikarska M.A.D., 2014, s. 31-33. ISBN 978-83-64830-00-6.
  6. Początki hokeja w Sanoku oraz inne ciekawostki. sokolsanok.pl. [dostęp 2016-01-27]. (pol.).
  7. Andrzej Romaniak, Sanok. Fotografie archiwalne – Tom II. Wydarzenia, uroczystości, imprezy, Sanok 2011, s. 292, 354, 372
  8. Arnold Andrunik: Rozwój i działalność Związku Bojowników o Wolność i Demokrację na Ziemi Sanockiej w latach 1949-1984. Sanok: 1986, s. 56.
  9. Józef Ząbkiewicz. Ludzie sanockiego sportu. Edward Pilszak. „Tygodnik Sanocki”, s. 10, Nr 26 (138) z 1 lipca 1994. 
  10. Zbigniew Dańczyszyn. Początki sportu w sanockiej „Nafcie”. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. Nr 4: Nafta, s. 69, 2004. Fundacja „Archiwum Ziemi Sanockiej”. ISSN 1731-870X. 
  11. a b Trzeci wyciąg narciarski na Rzeszowszczyźnie. „Nowiny-Stadion”, s. 3, Nr 6 z 8 lutego 1965. 
  12. a b c Artur Bata. Jeden spośród społeczników. „Podkarpacie”. Nr 51/52, s. 4-5, 18 grudnia 1975. 
  13. W Sanoku pierwsze w województwie sztuczne lodowisko?. „Nowiny-Stadion”, s. 5, Nr 45 z 23 lutego 1965. 
  14. Sztuczne lodowisko w Sanoku. „Nowiny”, s. 5, Nr 52 z 3 marca 1965. 
  15. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 42-43.
  16. Stefan Stefański, Sanok i okolice. Przewodnik turystyczny, Sanok 1991, s. 49.
  17. Kąpielisko przy ul. Słonecznej. „Nowiny-Stadion”, s. 2, Nr 31 z 31 lipca 1967. 
  18. Sportowcy i działacze uczestnikami aktywnej dyskusji i pracy w Czynie Zjazdowym. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 38 z 16 września 1968. 
  19. Pierwsze na Rzeszowszczyźnie sztuczne lodowisko. „Nowiny”, s. 2, Nr 260 z 1 listopada 1968. 
  20. Dziennik sportowy. Pierwsze na Rzeszowszczyźnie sztuczne lodowisko. „Dziennik Polski”, s. 2, Nr 261 z 2 listopada 1968. 
  21. Sanok zaprasza na otwarcie sztucznego lodowiska. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 43 z 4 listopada 1968. 
  22. Pierwsze na Rzeszowszczyźnie sztuczne lodowisko oddane do eksploatacji. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 46 z 11 listopada 1968. 
  23. Jerzy Czaja. Kto pójdzie w ślady Sanoka. „Podkarpacie”, s. 1, Nr 3 z 15 października 1970. 
  24. Jerzy Czaja. Kto pójdzie w ślady Sanoka. „Podkarpacie”, s. 1-2, Nr 3 z 15 października 1970. 
  25. Sport. Hokeiści na start. „Nowiny”, s. 2, Nr 302 z 20 grudnia 1968. 
  26. Sportowe depesze. Pierwsze mecze w lidze okręgowej. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 53 z 30 grudnia 1968. 
  27. Sport. JKS walczy o II ligę. „Nowiny Rzeszowskie”, s. 2, Nr 51 z 1-2 marca 1969. 
  28. Hokej. Wysokie porażki JKS. „Nowiny Rzeszowskie-Stadion”, s. 1, Nr 9 z 3 marca 1969. 
  29. Listy do redakcji. O porządek na lodowisku. „Nowiny”, s. 4, Nr 288 z 4 grudnia 1968. 
  30. W 35 rocznicę Września i 20 wyzwolenia Sanoka. Antywojenny wiec – wręczenie sztandaru dla koła ZBoWiD. „Nowiny”, s. 2, Nr 234 z 7 września 1969. 
  31. a b Jan Filipowicz. Pocztówka z Sanoka. Rzeszowski hokej rusza z martwego punktu. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 7 z 16 lutego 1970. 
  32. Hokej. Dziś na „Santorze” Stal – Dolmel Wrocław. „Nowiny”, s. 2, Nr 62 z 4 marca 1970. 
  33. Marian Struś. „Torsan” czy „Błonie”. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 7, Nr 31 (287) z 10-20 listopada 1983. 
  34. Sportowy tydzień na Rzeszowszczyźnie. Sanok. Rewia młodych hokeistów. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 8 z 22 lutego 1971. 
  35. Sport. Hokej. Pierwsza niespodzianka w mistrzostwa CRZZ w sanoku. „Nowiny”, s. 2, Nr 56 z 26 lutego 1971. 
  36. Z ogólnopolskich imprez w Przemyślu, Sanoku i Mielcu. Sanok. Hokeiści Włókniarza mistrzami CRZZ. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 9 z 1 marca 1971. 
  37. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 46.
  38. Sanocki beniaminek – hokeiści Stali pilnie przygotowują się do debiutu w II lidze. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 34 z 23 sierpnia 1971. 
  39. Hokeiści Stali Sanok na starcie II ligi. „Nowiny”, s. 2, Nr 286 z 16 października 1971. 
  40. Niepowodzenie sanockich hokeistów. Stal – KTH Krynica 4:6 (3:2, 0:4, 1:0). „Nowiny”, s. 2, Nr 287 z 17 października 1971. 
  41. Stal Sanok – Włókniarz 8:5. „Nowiny”, s. 2, Nr 293 z 22 października 1972. 
  42. Passa niepowodzeń przerwana. Stal Sanok – Odra 4:3. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 6 z 5 lutego 1973. 
  43. Tadeusz Wojnar. Rolba. Dziecko z nieprawego łoża. „Podkarpacie”, s. 8, nr 42 z 18 października 1973. 
  44. Andrzej Kosiorowski. Sport. Syrena wzywa hokeistów na lód. Stal Sanok rozpoczyna trzeci sezon w II lidze. „Nowiny”, s. 2, Nr 282 z 13 października 1973. 
  45. PZPR-owcy zamanifestowali wolę konsekwentnego urzeczywistniania doniosłych ogólnonarodowych celów. W naszym województwie. Aby Sanok był piękniejszy. „Nowiny”, s. 2, Nr 270 z 1 października 1973. 
  46. T. Wnuk. Lodowisko – piękny dar dębickich metalowców dla miasta. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 43 z 22 października 1973. 
  47. Wywalczyć trzecią pozycję. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 51 z 17 grudnia 1973. 
  48. Zwycięstwo i porażka Stali Sanok w spotkaniach z wiceliderem II ligi. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 3 z 21 stycznia 1973. 
  49. Czyn społeczny sportowców. „Nowiny”, s. 5, Nr 126 z 9 maja 1974. 
  50. Marian Struś. SOS dla „Torsanu”. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 11 z 15-31 sierpnia 1974. 
  51. Miejsce w czołówce celem hokeistów Stali Sanok. „Nowiny”, s. 2, Nr 268 z 4 października 1974. 
  52. Z różnych dyscyplin. Połowiczny sukces sanockich hokeistów. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 41 z 14 października 1974. 
  53. Sobotnie występy rzeszowskich II-ligowców. Stal Sanok – Zagłębie II Sosnowiec 7:0 (0:0, 3:0, 4:0). „Nowiny”, s. 2, Nr 289 z 27 października 1974. 
  54. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 50-51, 205.
  55. Adam Warzocha, Roman Rybicki. Hokeiści Stali Sanok w I lidze! Ozdobną czcionką. „Nowiny”, s. 7, Nr 60 z 15 marca 1976. 
  56. Remanenty niedzieli. Jubileuszowy turniej bokserski w Sanoku. „Nowiny”, s. 2, Nr 124 z 1 czerwca 1976. 
  57. Marian Struś. Kiedy hokej od dachem?. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 15 (34) z 1-15 sierpnia 1975. 
  58. Kiedy hokej od dachem? „Oby pierwszy krok był rzeczywiście najważniejszy”. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 2 (47) z 15-31 stycznia 1976. 
  59. Marian Struś. Rysuje się koncepcja „Torsanu” pod dachem. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 13 (58) z 1-15 lipca 1976. 
  60. Marian Struś. Torsan przejaśniał.... „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 18 (63) z 1-15 października 1976. 
  61. Roman Rybicki. Beniaminek przed trudną próbą. Pozostać w ekstraklasie – dewizą sanockich hokeistów. „Nowiny”, s. 7, Nr 208 z 13 września 1976. 
  62. Roman Rybicki. Stal Sanok – ŁKS 2:6 i 3:3. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 46 z 8 listopada 1976. 
  63. Roman Rybicki. Stoczniowiec lepszy w konfrontacji beniaminków. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 48 z 22 listopada 1976. 
  64. Marian Struś. Krążek na tafli. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 17 (86) z 15-30 września 1977. 
  65. Sport. Tylko jeden punkt sanoczan w meczach z Dolmelem. „Nowiny”, s. 2, Nr 231 z 1 października 1977. 
  66. Po raz pierwszy w Sanoku. Stal – GKS Jastrzębie 8:2 i 7:3. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 43 z 24 października 1977. 
  67. Lider przegrał w Sanoku. Stal – Polonia Bytom 5:4 i 5:2. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 48 z 28 listopada 1977. 
  68. Na awans jeszcze za wcześnie. „Nowiny”, Nr 228 z 5 października 1978. 
  69. Hej zimowe, hej igrzyska... Próba generalna w Sanoku. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 2 z 29 stycznia 1979. 
  70. Program IX ZIMS. „Nowiny”, s. 5, Nr 24 z 1 lutego 1978. 
  71. Krośnieńskie wita uczestników IX ZIMS. 2 lutego otwarcie igrzysk w Sanoku. „Nowiny”, s. 1, Nr 25 z 2-4 lutego 1978. 
  72. IX Zimowe Igrzyska Młodzieży Szkolnej – sportowym świętem młodzieży. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 3 z 5 lutego 1978. 
  73. Marian Struś. IV Zimowe Igrzyska Młodzieży Szkolnej. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 6 (135) z 20-28 lutego 1979. 
  74. Nie zawieść zaufania. „Nowiny”, s. 5, Nr 235 z 18 października 1979. 
  75. Przed VII OSM w sportach zimowych. „Nowiny”, s. 2, Nr 17 z 22 stycznia 1980. 
  76. Łyżwiarze figurowi zainaugurowali spartakiadową rywalizację. „Nowiny-Stadion”, s. 2, Nr 4 z 28 stycznia 1980. 
  77. Dziś w Sanoku otwarcie VII Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży w sportach zimowych. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 5 z 4 lutego 1980. 
  78. Sport. Piękna ceremonia otwarcia. „Nowiny”, s. 2, Nr 27 z 5 lutego 1980. 
  79. Zgasł znicz VII Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży. 6 medali reprezentantów wo. krośnieńskiego. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 6 z 11 lutego 1980. 
  80. Województwo nowosądeckie najlepsze w Spartakiadzie. „Szarotki” mistrzami Spartakiady. „Dziennik Polski”, s. 8, Nr 32 z 11 lutego 1980. 
  81. Po zakończeniu VII OSM w sportach zimowych. Sukces nie tylko sportowy. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 33 z 12 lutego 1980. 
  82. Czy hokeiści Stali wykorzystają szansę? Przed finałowym turniejem w Sanoku. „Nowiny”, s. 2, Nr 59 z 24 marca 1982. 
  83. Hokeiści Stali nie wykorzystali szansy. Zadecyduje turniej w Gdańsku. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 12 z 29 marca 1982. 
  84. Dwa zwycięstwa hokeistów Stoczniowca. „Nowiny”, s. 6, Nr 62 z 29 marca 1982. 
  85. Marian Struś. Dobry sezon hokeistów. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 8, Nr 1 (235) z 20-30 maja 1982. 
  86. Radni nowej kadencji. Rada Miasta. Józef Kornecki. „Tygodnik Sanocki”. Nr 7 (379), s. 1, 12 lutego 1999. 
  87. Ambitne zamierzenia sanockich hokeistów. „Nowiny”, s. 4, Nr 202 z 14 października 1982. 
  88. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 221.
  89. Marian Struś. Sport. Startują hokeiści II ligi. Czy sanocką Stal stać na niespodziankę?. „Nowiny”, s. 2, Nr 237 z 7 października 1983. 
  90. Hokej na trawie czy na lodzie. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 7, Nr 27 (317) z 20-30 września 1984. 
  91. Marian Struś. „Torsan” – jak nowy!. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 7, Nr 34 (325) z 1-10 grudnia 1984. 
  92. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 57.
  93. Marian Struś. Startują hokeiści II ligi. Czy kłopoty zahartują sanocką Stal?. „Nowiny”, s. 4, Nr 249 z 18 października 1984. 
  94. Sport. Z różnych dyscyplin. Zwycięska premiera hokeistów Stali Sanok. „Nowiny”, s. 2, Nr 253 z 23 października 1984. 
  95. Spóźniona premiera na „Torsanie”. „Nowiny-Stadion”, s. 8, Nr 47 z 19 listopada 1984. 
  96. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 226.
  97. Sport w Sanoku w okresie powojennym. isanok.pl. [dostęp 2017-08-19].
  98. Roman Rybicki. Uroczyste otwarcie XII Ogólnopolskiej Spartakiady Młodzieży. „Nowiny”, s. 1, Nr 41 z 18 lutego 1985. 
  99. Sport. Tysiąc zawodników gościć będzie Krośnieńskie. „Nowiny”, s. 2, Nr 3 z 3 stycznia 1985. 
  100. Roman Rybicki. Krośnianie gotowi na przyjęcie uczestników XII OZSM. Oby tylko dopisała pogoda. „Nowiny”, s. 4, Nr 14 z 17 stycznia 1985. 
  101. Roman Rybicki. Sport. Z aren XII OSM w sportach zimowych. Wystartowali hokeiści. „Nowiny”, s. 2, Nr 42 z 19 lutego 1985. 
  102. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 58.
  103. Sport. Z różnych dyscyplin. Młodzi sanoczanie w finale OSM. „Nowiny”, s. 2, Nr 37 z 13 lutego 1985. 
  104. Roman Rybicki. Sport. Z aren XII OSM w sportach zimowych. To jest fabryka. „Nowiny”, s. 2, Nr 44 z 21 lutego 1985. 
  105. Roman Rybicki. XII OSM w sportach zimowych dobiegły końca. Złoty medal dla hokeistów Podhala. „Nowiny-Stadion”, s. 1, Nr 8 z 25 lutego 1985. 
  106. Roman Rybicki. Sport. Hokeiści II ligi rozpoczynają rozgrywki. Sanoczanie myślą o ekstraklasie. „Nowiny”, s. 2, Nr 232 z 4 października 1985. 
  107. Sport. Z różnych dyscyplin. W II lidze hokeja. „Nowiny”, s. 2, Nr 269 z 19 listopada 1985. 
  108. Turniejowe emocje już za nami. „Nowiny”, s. 1-2, Nr 99 z 28 kwietnia 1986. 
  109. Turniej... turniej... i po turnieju. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 1-2, 5, Nr 14 (377) z 10-20 maja 1986. 
  110. Józef Ząbkiewicz. Modernizacja Torsanu – trudny problem. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 7, Nr 22 (431) z 1-10 sierpnia 1987. 
  111. Józef Ząbkiewicz]. Lodowa hala nadal przed pierwszym etapem. „Gazeta Sanocka – Autosan”, s. 3, Nr 12 (447) z 20-30 kwietnia 1988. 
  112. Baszak, Ząbkiewicz. 55 lat Stali Sanok 2001 ↓, s. 60.
  113. Sport. Inauguracja XIV Ogólnopolskich Igrzysk Młodzieży Szkolnej w Sanoku. „Nowiny”, s. 2, Nr 53 z 3 marca 1989. 
  114. Sport. XIV OIMS otwarte. „Nowiny”, s. 2, Nr 54 z 4-5 marca 1989. 
  115. Sport. XIV IMS w Sanoku – zakończone. „Nowiny-Stadion”, s. 8, Nr 10 z 6 marca 1989. 
  116. Sport. Oszczędna spartakiada. „Nowiny”, s. 2, Nr 32 z 6 lutego 1990. 
  117. Tadeusz Szylar. Sport. W Sanoku u medale OSM i tytuły mistrzów Polski. „Nowiny”, s. 2, Nr 41 z 16 lutego 1990. 
  118. Tadeusz Szylar. Sport. Młodzi hokeiści walczą w Sanoku. „Nowiny”, s. 2, Nr 46 z 22 lutego 1990. 
  119. Marek Pomykała. Sport. Złote medale OSM dla Polonii. „Nowiny”, s. 3, Nr 48 z 24-25 lutego 1990. 
  120. Tadeusz Szylar. Ratownicy hokeja. „Nowiny”, s. 5, Nr 36 z 20 lutego 1991. 
  121. Bogdan Hućko. Sport. Hokeiści w nowym klubie. Powstało Sanockie Towarzystwo Sportowe. „Nowiny”, s. 2, Nr 112 z 12 czerwca 1991. 
  122. Jerzy Rożdżyński. Co słychać w sanockim hokeju? c.d.. „Tygodnik Sanocki”, s. 15, nr 5 z 19 czerwca 1991. 
  123. Jerzy Rożdżyński. Co słychać w sanockim hokeju? c.d.. „Tygodnik Sanocki”, s. 15, Nr 6 z 26 czerwca 1991. 
  124. Tadeusz Szylar. Ratownicy sanockiego hokeja. „Nowiny”, s. 5, Nr 197 z 10 października 1991. 
  125. Marek Pomykała, Tadeusz Szylar. Po 15 latach sanoczanie w ekstraklasie. „Nowiny-Stadion”, s. 1, 8, Nr 11 z 16 marca 1992. 
  126. Gdańscy hokeiści nie awansowali. „Dziennik Bałtycki”, s. 1, 8, Nr 64 z 16 marca 1992. 
  127. Marek Pomykała. Znowu w I lidze. „Tygodnik Sanocki”, s. 1, 16, Nr 11 (43) z 18 marca 1992. 
  128. Bogdan Hućko. Zezowate szczęście. „Nowiny-Stadion”, s. 8, Nr 29 z 20 lipca 1992. 
  129. Tadeusz Szylar. STS jednak wystartuje. Rusza hokejowa ekstraklasa. „Nowiny”, s. 5, Nr 173 z 3 września 1992. 
  130. Roman Rybicki. Sport. Pierwsze koty za płoty... STS Sanok – Naprzód Janów 2:3. „Nowiny”, s. 2, Nr 177 z 9 września 1992. 
  131. Włodzimierz Sowiński. Hokejowa inauguracja. Z wysokiego „C”. „Trybuna Robotnicza”, s. 8, Nr 210 (167355) z 9 września 1992. 
  132. Zbigniew Pałys. 18 sekund, które wstrząsnęły Naprzodem. „Tygodnik Sanocki”, s. 1, 12, Nr 37 (69) z 16 września 1992. 
  133. Uczta na Torsanie?. „Tygodnik Sanocki”, s. 2, Nr 34 (66) z 26 sierpnia 1992. 
  134. STS – Gwiazdy Rosji 5:4 !!!. „Tygodnik Sanocki”, s. 12, Nr 47 (79) z 25 listopada 1992. 
  135. Józef Baszak: Fundacja Darczyńcy i Wolontariusze. W: Zarys dziejów lecznictwa na terenie Ziemi Sanockiej w latach 1485–2012. Sanok: Sanocka Fundacja Ochrony Zdrowia, 2012, s. 280. ISBN 978-83-934513-1-9.
  136. Zbigniew Osenkowski. Kalendarium sanockie 1995-2000. „Rocznik Sanocki 2001”, s. 320, 327, 331, 2001. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  137. Program III Ogólnopolskiego Festiwalu Ekologicznego. „Tygodnik Sanocki”. Nr 21 (53), s. 16, 27 maja 1992. 
  138. Maryla w Sanoku. „Tygodnik Sanocki”, s. 2, Nr 16 (180) z 21 kwietnia 1995. 
  139. Marian Struś. Euro Eco Meeting „Bieszczady '96”. Start w Południe. „Nowiny”. Nr 149, s. 1, 1 sierpnia 1996. 
  140. Marian Struś. Meeting wśród gwiazd. „Nowiny”. Nr 151, s. 1, 5 sierpnia 1996. 
  141. Marian Struś. Euro Eco Meeting „Bieszczady '96”. Ten niesamowity Coolio. „Nowiny”. Nr 152, s. 2, 6 sierpnia 1996. 
  142. Patryk Woźniak. Coolio. ciemnoskóry raper. „Nowiny”. Nr 161, s. 5, 20 sierpnia 1996. 
  143. Hokejowe spotkanie z władzami. „Tygodnik Sanocki”. Nr 40 (412), s. 1, 1 października 1999. 
  144. Piotr Wacławski. Torsan odświeżany. „Tygodnik Sanocki”. Nr 16 (441), s. 17, 21 kwietnia 2000. 
  145. Piotr Wacławski. Terminarz spotkań SKH. „Tygodnik Sanocki”. Nr 39 (516), s. 12, 28 września 2001. 
  146. Grzegorz Michalewski. Odnawianie na „Torsanie”. „Tygodnik Sanocki”. Nr 23 (552), s. 11, 7 czerwca 2002. 
  147. Dobre pożegnanie, Tygodnik Sanocki, nr 12 (750) z 24 marca 2006, s. 12.
  148. T. Kędra, Sebastian Królicki: Zwycięskie pożegnanie z Torsanem, fenomenalna 3 tercja. hokej.net, 2006-03-21. [dostęp 2016-11-28].
  149. Jolanta Ziobro. Sen o wielkim lodzie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 12 (541), s. 1, 22 marca 2002. 
  150. Nowe bandy na Torsanie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 39 (672), s. 11, 24 września 2004. 
  151. Zbigniew Osenkowski. Kalendarium sanockie 2001–2004. „Rocznik Sanocki”. IX, s. 427, 2006. Towarzystwo Przyjaciół Sanoka i Ziemi Sanockiej. ISSN 0557-2096. 
  152. Parking na Torsanie. „Tygodnik Sanocki”. Nr 31 (769), s. 3, 4 sierpnia 2006. 
  153. Gmach „Sokoła”. sokolsanok.pl. [dostęp 2013-05-13]. (pol.).
  154. Historia działki przy ul. Mickiewicza w Sanoku. sokolsanok.pl. [dostęp 2016-02-27]. (pol.).
  155. Ruszyła rozbiórka Torsanu. esanok.pl. [dostęp 2013-05-13]. (pol.).

Bibliografia