Tolkmicko
| miasto w gminie miejsko-wiejskiej | |||||
 Plac Wolności w Tolkmicku | |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Województwo | |||||
| Powiat | |||||
| Gmina | |||||
| Prawa miejskie | |||||
| Burmistrz |
Józef Zamojcin | ||||
| Powierzchnia |
2,26[1] km² | ||||
| Wysokość |
4 m n.p.m. | ||||
| Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość |
| ||||
| Strefa numeracyjna |
+48 55 | ||||
| Kod pocztowy |
82-340 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
NEB | ||||
Położenie na mapie gminy Tolkmicko  | |||||
Położenie na mapie Polski  | |||||
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego  | |||||
Położenie na mapie powiatu elbląskiego  | |||||
 54°19′12,79″N 19°31′38,33″E/54,320219 19,527314
| |||||
| TERC (TERYT) |
2804094 | ||||
| SIMC |
0933000 | ||||
Urząd miejski Plac Wolności 382-340 Tolkmicko | |||||
| Strona internetowa | |||||
Tolkmicko (niem. Tolkemit) – miasto w Polsce położone województwie warmińsko-mazurskim, w powiecie elbląskim, nad Zalewem Wiślanym. Siedziba gminy miejsko-wiejskiej Tolkmicko.
Ośrodek usługowy i turystyczno-wypoczynkowy. Miasto jest ośrodkiem przemysłu spożywczego (rybnego oraz przetwórstwa owoców i warzyw). Na terenie miasta funkcjonuje port morski, będący jednym z największych portów nad Zalewem Wiślanym[2].
Położenie
Miasto królewskie Tolkmicko położone było w II połowie XVI wieku w województwie malborskim[3]. W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa elbląskiego.
Pod względem historycznym Tolkmicko leży w Prusach, we wschodniej części ziemi malborskiej, jak i również na terenie dawnej Lanzanii[4], leżącej na pograniczu Pogezanii[5] i Warmii plemiennej[6]. Etnograficznie stanowi także część Powiśla[7].
Według regionalizacji fizycznogeograficznej Polski miasto położone jest na pograniczu dwóch mezoregionów: Wybrzeża Staropruskiego i Wysoczyzny Elbląskiej, stanowiących część makroregionu Pobrzeża Gdańskiego[8].
Nazwa
Pierwszy pisemny zapis nazwy miasta Tolkemit pochodzi z 1326 roku. Według legendy nazwa miejscowości miałaby się wywodzić od księcia pruskiego Tolka i jego córki Mity (według innych wersji Tolko miał być grodem należącym do pruskiego księcia Hoggo, zaś Mita miała być jego córką[9]), która miała władać grodem położonym na Wałach Tolkmita. Z kolei Tolko miał być jednym z 12 synów Widewuta, potężnego władcy Prusów, a kraj którym władał, miał zajmować przestrzeń pomiędzy Druznem a Pasłęką[4].
Do 1945 roku miejscowość nosiła nazwę Tolkemit. Po wojnie wobec miasta używano następujących nazw: Tolkemity, Tolemko, Tolkemicko oraz Świteź. Po 1947 roku przemianowano nazwę miasta na Tolkmicko[4].
Historia
Starożytność
W najbliższej okolicy miasta istniał wczesnośredniowieczny gród Prusów, którego pozostałości się zachowały w postaci Wałów Tolkmita. Wykopaliska wskazują na powstanie grodu we wczesnej epoce żelaza (około 650–400 p.n.e.). Z tego okresu pochodzą ślady pobytu w okolicy ludności kultury łużyckiej oraz cztery grodziska znajdujące się na terenie gminy.
Od XIII do 1772 roku
Do XIII wieku tereny położone nad Zalewem Wiślanym zamieszkiwały plemiona pruskie Pogezan i Warmów. W 1210 roku Lanzanię, rejon dzisiejszego Tolkmicka, zajął król duński Waldemar II. W 1215 roku Lanzania i Pogezania decyzją wodza Prusów Waporta przyjęła chrzest i uznała religijne zwierzchnictwo biskupa Chrystiana. W następnym roku papież Innocenty III zatwierdził ten chrzest[4].
W tym samym czasie Lanzanię próbowali bezskutecznie zająć Krzyżacy[4]. Po II powstaniu pruskim w 1273 roku Zakon Krzyżacki podbił te tereny[10]. W latach 1296–1300 na wzgórzu, gdzie dawniej istniała pruska osada handlowa, Krzyżacy zbudowali obronny dwór, obok którego założyli miasto lokowane na prawie chełmińskim[6][4][11]. W roku 1330 istniał tutaj kościół. 21 marca 1351 roku Wielki Mistrz krzyżacki Heinrich Dusemer von Arfberg odnowił przywilej miejski, a w 1359 roku Tolkmicko wraz z wsią Nowinka otrzymało przywilej rybołówstwa.
3 kwietnia 1440 roku Tolkmicko przystąpiło do Związku Pruskiego. Czternaście lat później burmistrz miasta złożył przysięgę wierności królowi polskiemu a mieszczanie zburzyli znajdujący się w mieście zamek krzyżacki. Po zakończeniu wojny trzynastoletniej w 1466 roku Tolkmicko znalazło się w granicach I Rzeczypospolitej i stanowiło część Prus Królewskich w województwie malborskim do 1772 roku. W tym okresie miasto miało status miasta powiatowego[12].
Podczas wojny polsko-szwedzkiej, w dniach 11–12 czerwca 1626 roku, w Tolkmicku zatrzymał się król szwedzki Gustaw II Adolf. W XVII wieku nawiedziły miasto dwa wielkie pożary, które strawiły jego zabudowania (w 1634 i 1694 r.). W roku 1710 z powodu epidemii dżumy zmarła połowa mieszkańców Tolkmicka. W 1720 roku otwarto browar, funkcjonujący do 1851 r. Kolejny wielki pożar wybuchł 29 lipca 1767 roku, strawił dom piwny, budynek ratusza oraz kościół, które zostały w późniejszym czasie odbudowane.
Od 1772 do 1945 roku
Po I rozbiorze Polski w 1772 roku miasto znalazło się w granicach Królestwa Prus. W 1785 roku zbudowano pierwszą szkołę, w 1793 ukończono nowy ratusz, a w latach 1803–1828 funkcjonował Sąd Ziemski i Miejski. W 1818 roku Tolkmicko włączono do utworzonego powiatu elbląskiego. Podczas powstania listopadowego w mieście stacjonowało 240 żołnierzy. W tym samym roku w miejscowości wybuchła epidemia cholery. W 1832 roku w mieście otwarto pierwszą aptekę. W latach 1831–1832 w Tolkmicku przebywali polscy żołnierze z pułku lekkiej artylerii pieszej, 2 baterii artylerii lekkiej konnej oraz batalionu saperów, będący uczestnikami powstania listopadowego[4].
W drugiej połowie XIX wieku miasto intensywnie się rozwijało. W latach 1862–1883 wybudowano port rybacki, a w roku 1873 poprowadzono szosę z Tolkmicka do Elbląga. W roku 1899 zakończono budowę Kolei Nadzalewowej ze stacją w Tolkmicku. W latach 1925–1928 miasto wyposażono w sieć kanalizacji burzowej. W 1939 roku rozpoczęto budowę fabryki marmolady, jednak została ona zamknięta już w 1940 roku.
26 stycznia 1945 roku miasto zostało zajęte przez Armię Czerwoną. Dokonały tego oddziały 47 brygady zmechanizowanej, 91 brygady pancernej i 1 gwardyjski pułk motocyklowy 5 armii pancernej wchodzące w skład 2 Frontu Białoruskiego[13]. Podczas II wojny światowej miejscowość została zniszczona w 50%[12]. Wraz z końcem wojny z miasta uciekła połowa mieszkańców.
Po 1945
Po II wojnie światowej miasto nie odzyskało dawnej świetności. Pierwszym powojennym burmistrzem Tolkmicka był Bolesław Żytyński[14].
W czasach PRL-u powstały w Tolkmicku dwa wielkie zakłady przetwórstwa spożywczego. W 1946 roku utworzono bosmanat portu. Kolejne inwestycje to budowa oczyszczalni ścieków i kanalizacji sanitarnej, a także budowa szkoły, ośrodka kultury i innych obiektów użytku publicznego.
Przynależność miasta do stowarzyszeń
Miasto Tolkmicko należy do trzech stowarzyszeń propagujących współpracę regionalną[15]:
- Komunalny Związek Gmin Nadzalewowych[16]
- Stowarzyszenie Gmin RP Euroregion Bałtyk
- Związek Gmin Zlewni Jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego
Komunikacja i transport
- Przez miasto przebiega droga wojewódzka nr 503
- Kolej Nadzalewowa z dworcem w Tolkmicku – linia kolejowa Elbląg – Frombork – Elbląg (obecnie nieczynna)
- Port w Tolkmicku z bosmanatem i jednostką ratownictwa morskiego.
Zabytki
W Tolkmicku znajduje się dwanaście obiektów wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych[17]:
- Układ urbanistyczny miasta (XIII – XX wiek),
- Kościół parafialny pw. św. Jakuba Apostoła z XIV w.,
- Kościół polskokatolicki pw. Matki Bożej Anielskiej,
- Kaplica cmentarna z I poł. XVIII w.,
- Baszta z końca XIV w., pozostałość dawnych murów obronnych[18],
- Dworzec kolejowy z 1867 r.,
- Dom, ul. Jagiellońska 2,
- Dom, ul. Młyńska 2, po 1870 r.,
- Dom, ul. Młyńska 4, po 1870 r.,
- Dom, ul. Portowa 5, z ok. 1900 r.,
- Dom, ul. Portowa 8, z 1890 r.,
- Budynek szkoły podstawowej i gimnazjum z początku XX w.
- Wybrane zabytki miasta
Kościół św. Jakuba
Kościół Matki Bożej Anielskiej
Baszta
Budynek szkoły podstawowej
Kaplica cmentarna
Zabytkowy dworzec
Turystyka
- Na południe od miasta na obszarze Parku Krajobrazowego Wysoczyzny Elbląskiej znajdują się pozostałości staropruskiego grodziska Wały Tolkmita.
- Park Krajobrazowy Wysoczyzny Elbląskiej
- Wieża widokowa[19]
- Wzgórze Starościńskie
- Port w Tolkmicku – największy polski port nad Zalewem Wiślanym
- Nadzalewowa kolej drezynowa
Kultura i rozrywka
Ośrodki kultury
- Miejsko-Gminny Ośrodek Kultury
- Biblioteka Publiczna Miasta i Gminy im. K.I. Gałczyńskiego
- Oratorium św. Jana Bosko w Tolkmicku
Imprezy cykliczne
- Dni Tolkmicka
- Międzynarodowy Zlot Motocyklistów „Kardan”[20]
- Regionalny Przegląd Zespołów Tańca Nowoczesnego
- Regaty żeglarskie
- Festyn parafialny
- Dożynki
Demografia
Dane z 31 grudnia 2017 roku[21].
| Opis | Ogółem | Kobiety | Mężczyźni | |||
|---|---|---|---|---|---|---|
| Jednostka | osób | % | osób | % | osób | % |
| Populacja | 2 719 | 100 | 1 389 | 51,1 | 1 330 | 48,9 |
| Gęstość zaludnienia [mieszk./km²] |
1 187 | 607 | 580 | |||
- Piramida wieku mieszkańców Tolkmicka w 2014 roku[22].
Sport
- KS Barkas Tolkmicko – piłka nożna (V liga)
- UKS Tolkmicko – sekcja żeglarska
- Salezjańska Organizacja Sportowa „Salos”
- Tolkmicko Elite Basketball – Koszykówka
Przemysł
- MASFROST Sp. z o.o. – producent mrożonej żywności
- Paula Fish
Wspólnoty wyznaniowe
- Kościół rzymskokatolicki:
- Kościół polskokatolicki:
- Świadkowie Jehowy:
- zbór Tolkmicko (Sala Królestwa ul. Jagiellońska 15)[23].
Miasta partnerskie i zaprzyjaźnione
Heringsdorf, Niemcy
Ludzie związani z Tolkmickiem
Zobacz też
Przypisy
- ↑ a b Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2024 roku [online], Główny Urząd Statystyczny, 22 lipca 2024 [dostęp 2024-10-23] (pol.).
- ↑ Port w Tolkmicku | Pętla Żuławska [online] [dostęp 2023-07-30] (pol.).
- ↑ Prusy Królewskie w drugiej połowie XVI wieku: suplement. Cz. 1, Mapy, plany, Warszawa 2021, k. 1.
- ↑ a b c d e f g SOFTEL, Historia okolic Elbląga: Tolkmicko (odcinek 36) [online], portelpl, 25 grudnia 2016 [dostęp 2023-07-30] (pol.).
- ↑ Jerzy Sikorski (red.), Stanisław Szostakowski (red.): Dzieje Warmii i Mazur w zarysie, tom 1: Od pradziejów do 1870 roku. Państwowe Wydawnictwo Naukowe, Warszawa 1981, s. 52. ISBN 83-01-02641-3.
- ↑ a b Tolkmicko do 1945 r. – Historia Wysoczyzny Elbląskiej [online], www.historia-wyzynaelblaska.pl [dostęp 2023-07-30].
- ↑ Marian Biskup, Gerard Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, Gdańsk: Wydawnictwo Morskie, 1986, s. 439, ISBN 83-215-7220-0, OCLC 831220291.
- ↑ Regiony fizycznogeograficzne Polski po zmianach w 2018 r. [online], warmaz.pl, 2018 [dostęp 2023-07-30] (pol.).
- ↑ Legenda o nazwie miasta. web.archive.org. [dostęp 2008-03-21]. [zarchiwizowane z [brak tego adresu] (2008-03-21)]. (pol.).
- ↑ Tolkmicko [online], Zamki znane i nieznane [dostęp 2023-07-30] (pol.).
- ↑ Robert Krzysztofik, Lokacje miejskie na obszarze Polski. Dokumentacja geograficzno-historyczna, Katowice 2007, s. 78–79.
- ↑ a b Jerzy Kwiatek: Polska – Urokliwy świat małych miasteczek. Wyd. 3. Warszawa: Sport i Turystyka Muza SA, 2006, s. 418–419. ISBN 83-7319-993-4.
- ↑ Przewodnik po upamiętnionych miejscach walk i męczeństwa lata wojny 1939–1945, Sport i Turystyka, 1988, ISBN 83-217-2709-3, s. 183.
- ↑ M.P. z 1947 r. nr 102, poz. 663.
- ↑ Związek Gmin Zlewni Jeziora Druzno i Zalewu Wiślanego – Urząd Miasta i Gminy w Tolkmicku [online], tolkmicko-umig.bip-wm.pl [dostęp 2017-11-27].
- ↑ Biuletyn Informacji Publicznej – Urząd Miasta w Elblągu [online], um-elblag.samorzady.pl [dostęp 2020-10-26].
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo warmińsko-mazurskie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024, s. 41 [dostęp 2015-10-05].
- ↑ Piotr Skurzyński, Warmia, Mazury, Suwalszczyzna, Wyd. Sport i Turystyka – Muza S.A. Warszawa 2004 ISBN 83-7200-631-8, s. 70.
- ↑ Ela + Skipper, Wysoczyzna Elbląska: 5 najpiękniejszych punktów widokowych | [online], Gdziekolwiek W Świat – blog podróżniczy, 12 lipca 2020 [dostęp 2020-10-26] (pol.).
- ↑ Kardan Tolkmicko [online], www.facebook.com [dostęp 2020-10-26] (pol.).
- ↑ Tolkmicko w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2020-01-15], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Tolkmicko w liczbach [online], Polska w liczbach [dostęp 2016-01-12], liczba ludności na podstawie danych GUS.
- ↑ Dane według wyszukiwarki zborów, na oficjalnej stronie Świadków Jehowy jw.org [dostęp 2018-10-15].
Linki zewnętrzne
- Oficjalna strona miasta Tolkmicko
- Wspomnienia przedwojennych mieszkańców Tolkmicka [online], jugendzeit-ostpreussen.de [zarchiwizowane z adresu 2011-03-27].
- Tolkmicko, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. XII: Szlurpkiszki – Warłynka, Warszawa 1892, s. 362.
| Miasta na prawach powiatu | |
|---|---|
| Miasta powiatowe | |
| Miasta gminne |
| Wsie | |
|---|---|
| Kolonie | |
| Osady | |
| Przysiółki | |
| Integralne części wsi | |
| Nieofic. cz. wsi |
