Tilda Swinton

Tilda Swinton (2018)
Imię i nazwisko	Katherine Matilda Swinton
Data i miejsce urodzenia	5 listopada 1960 Londyn
Zawód	aktorka, modelka, artystka
Lata aktywności	od 1986
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Tilda Swinton (właśc. Katherine Matilda Swinton; ur. 5 listopada 1960 w Londynie) – brytyjska aktorka, która grała m.in. w filmach Jima Jarmuscha, Wesa Andersona, braci Coen czy Bong Joon-ho. Laureatka Oscara i nagrody BAFTA za rolę drugoplanową w filmie Michael Clayton.

Wychowywała się w szkockiej rodzinie szlacheckiej wywodzącej się z saskiego rodu Edulfingów z Bernicji^[1]. Jej drzewo genealogiczne sięga trzydziestu sześciu pokoleń wstecz do czasów Alfreda Wielkiego (886 r.)^[2], a według niektórych genealogów nawet początków VIII w.^[1][3][4] Dzieciństwo spędziła w zamku w Berwickshire – własności jej rodu od IX w. Ojciec Tildy, generał major sir John Swinton, jest kawalerem Orderu Imperium Brytyjskiego, komandorem Królewskiego Orderu Wiktoriańskiego i byłym dowódcą przybocznej straży królowej brytyjskiej^[5]. Matka, Judith Balfour Killen, pochodzi z Australii^[6][7].

Gdy Tilda skończyła 10 lat, została wysłana do West Heath Girls’ School, elitarnej szkoły z internatem w Kent (gdzie jedną z jej szkolnych koleżanek była Diana Spencer), następnie do Fettes College w Edynburgu. Kilka lat później na Uniwersytecie w Cambridge studiowała na wydziale nauk społecznych i politycznych, następnie rozpoczęła studia na kierunku filologia angielska. Dyplom z dwóch fakultetów: socjologii i literatury angielskiej uzyskała w 1983 r., jednak mimo dobrego wykształcenia, nie planowano dla niej innej kariery niż rola żony u boku arystokraty. Tilda zbuntowała się przeciwko rodzinie:

Nie mogłam pozwolić, by o moim losie zadecydowały tradycja i urodzenie. Pewnie gdybyśmy mieszkali w Europie Środkowej, nawet nie bylibyśmy w stanie odtworzyć historii rodu. Dałam sobie prawo, by być sobą^[5].

Już w czasach studenckich występowała na deskach teatrów^[8]. Po studiach zaczęła grać w Traverse Theatre w Edynburgu i w prestiżowym Royal Shakespeare Company^[9]. Zagrała m.in. rolę Mozarta w Mozarcie i Salierim według Puszkina^[10]. Jej kreację w Matce Courage i jej dzieciach Brechta po dwudziestu latach krytyczka z dziennika „The Guardian” wspomina jako perwersyjną reklamę piękna^[5].

Po rezygnacji z teatru chciała zostać dziennikarką. Jej plany zmieniło spotkanie w 1985 roku Dereka Jarmana – artysty, geja i outsidera^[5]. Jarman był już znany w środowisku filmowym. Miał na koncie takie filmy jak Sebastian – opowieść o homoerotycznym pożądaniu na tle religijno-historycznym, czy anarchistyczny Jubileusz. W 1986 roku powstał film pt. Caravaggio, w którym Tilda Swinton wcieliła się w rolę Leny, kochanki tytułowego bohatera^[5]. Zarówno dla reżysera, jak i dla Tildy Swinton, był to debiut na dużym ekranie. W trakcie jego realizacji Jarman usłyszał diagnozę, że jest nosicielem wirusa HIV. Twórczość tego reżysera od tej daty krytycy oceniają najwyżej^[5], a Tilda Swinton po sukcesie Caravaggia zagrała w siedmiu następnych filmach Jarmana.

W tym czasie ważne okazało się dla niej również spotkanie Sally Potter, u której zagrała jedną ze swoich najważniejszych ról w 1992 w filmie Orlando.

Tilda Swinton zagrała u Jarmana kolejno: rolę pielęgniarki w Wojennym requiem, spacerowicza w Ostatnich Anglikach i Marii Magdaleny w Ogrodzie oraz Izabellę w ekranizacji dramatu Marlowe’a Edward II (1991), za którą otrzymała Puchar Volpiego dla najlepszej aktorki na 48. MFF w Wenecji^[9]. W Wittgensteinie wcieliła się w rolę protektorki austriackiego filozofa. Do niej też należał jeden z głosów w filmie Blue – filmie który Derek Jaman stworzył na krótko przed śmiercią^[5].

Nie, muza inspiruje, ale sama jest pasywna. Tymczasem praca z Derekiem była niekończącą się rozmową. Z tej wymiany zdań, z tych kłótni rodziły się jego filmy. Dzisiaj nikt tak nie pracuje. Zmienił się sposób finansowania filmów, sektor niezależny niemal zniknął. Po śmierci Dereka poczułam potworną pustkę^[5].

W 1994 odszedł mistrz, mentor i przyjaciel Tildy Swinton. Ona sama wycofała się z działalności artystycznej na dwa lata.

Po sukcesie Orlanda Swinton otrzymywała wiele propozycji, pozostała jednak aktorką głównie kina niezależnego.

Pracowała z Susan Streitfeld, Johnem Mayburym, Scottem McGehee, Spikiem Jonze’em, Lynn Hershman, Mikiem Millsem, Timem Rothem. Ceniła sobie artystyczną wolność i poszukiwanie prawdziwej sztuki. Działa w kręgu filmowców związanych z festiwalem Sundance.

Poza kinem udziela się również w innych rejonach kultury. Stała m.in. twarzą kolekcji duetu Victor i Rolf, holenderskich projektantów mody. Brała również udział w wideoinstalacjach i performance’ach, m.in. u Cornelii Parker, w 1997 w The Maybe zrealizowanym w galerii „Serpentine”, gdzie przez tydzień, na osiem godzin dawała się zamykać w przezroczystej klatce, zamieniając samą siebie w eksponat^[11]. W tym samym roku wystąpiła w teledysku grupy Orbital do utworu The Box. W 1998 dla telewizji BBC Two zrealizowała 9-minutowy film pt. Will We Wake^[12].

Po dwuletniej przerwie spowodowanej urodzeniem bliźniąt, aktorka powróciła do pracy w 1999 rolą w filmie Tima Rotha Strefa wojny^[13]. W następnych latach często grała drugoplanowe role w hollywoodzkich produkcjach.. Po raz pierwszy w 2000 roku, gdy brytyjski reżyser Danny Boyle namówił ją na udział w filmie amerykańskim, ekranizacji powieści Alexa Garlanda Plaża^[9]. Pojawiła się wtedy w Niebiańskiej plaży u boku Leonarda DiCaprio. W Vanilla Sky grała z Penélope Cruz i Tomem Cruise, w Adaptacji z Nicolasem Cage’em, w Constantine u boku Keanu Reevesa^[9]. Popularność wśród szerokiej publiczności kinowej zapewniła jej rola Jadis, Białej Czarownicy w filmie Opowieści z Narnii: Lew, Czarownica i stara szafa (ponownie wystąpiła epizodycznie w tej roli w kontynuacji cyklu – Opowieści z Narnii: Książę Kaspian). Drogę po „Oscara” utorowała jej rola w filmie Na samym dnie, dzięki której w 2002 zdobyła wiele prestiżowych nagród. W 2008 otrzymała Oscara za drugoplanową rolę kobiecą w filmie Michael Clayton Tony’ego Gilroya. W filmie tym krytycy dostrzegli jej grę aktorską w roli Karen Crowder, bezwzględnej prawniczki wielkiej korporacji:

Karen to samuraj, którego cesarzem jest firma, żołnierz gotowy do wykonania każdego rozkazu. Jej garnitur jest równie dehumanizujący jak wojskowy mundur. Korporacyjny świat zamienia ludzi w perfekcyjne roboty, wypiera z osobowości. Rozmawiałam z wieloma pracownikami biurowymi, którzy byli przekonani, że straciliby pracę, gdyby włożyli nieodpowiednią koszulę albo skarpetki w złym kolorze. (...) W klasycznym filmie moja postać byłaby mężczyzną, ale w filmie Gilroya zajmująca wysokie stanowisko bohaterka jest jednak kobietą. I płeć zwraca na nią uwagę w korporacyjnej strukturze, w której najlepiej jest się nie wyróżniać. Musi być bezbłędna, pokonać „szklany sufit” i udowodnić, że zasługuje na duże pieniądze, które jej płacą. Przerażające^[5].

Mimo upływu lat nie zapomniała o pracy i przyjaźni z Derekiem Jarmanem. W 2004 wzięła udział w filmie dokumentalnym Derek Jarman – życie jako sztuka, cztery lata później sama podjęła się produkcji filmu pt. Derek. W 2008 wraz z Keithem Collinsem, Simonem Fisherem Turnerem, Isaakiem Julienem i Jamesem Mackayem na 58. Berlinale odebrała specjalną nagrodę Teddy w uznaniu dla jej opieki nad dorobkiem nieżyjącego od 14 lat reżysera^[14].

Aktorka był też brana pod uwagę do roli Sybilli Trelawney w serii filmów „Harry Potter”^[15].

W sierpniu 2008 aktorka zorganizowała niezależny festiwal filmowy „Ballerina Ballroom Cinema Of Dreams”^[16] w wynajętej sali balowej w Nairn. Na początku sierpnia 2009 odbyła się nieco zmieniona druga edycja tego festiwalu – tym razem pod nazwą „A Pilgrimage” – wędrowny festiwal zlokalizowany w północnej Szkocji^[17].

Tildę Swinton nazywano muzą dwuznaczności, hermafrodytycznym talentem, a nawet ikoną brytyjskich gejów^[5]. Na takie opinie zapracowała sobie po równo urodą i androgyniczną posturą, jak i konsekwentnym wyborem skomplikowanych ról, często przekraczających ograniczenia jednej płci.

Dereka Jarmana pierwszego oczarowała jej nieoczywista uroda, wrażliwość na wątki homoerotyczne i umiejętność połączenia tego co męskie i kobiece. Jego obrazoburcze i wyrafinowane filmy zamieniły rudowłosą dziewczynę w zjawiskową piękność, w elfa, który nie jest ani kobietą, ani mężczyzną^[13]. Zapewne to samo dostrzegła w aktorce Sally Potter, powierzając jej tytułową rolę Orlanda (1992) – chłopca, którego klątwa królowej skazała na wieczną młodość. Film prowadzi widza przez 400 lat jego życia i dziwnej przemiany w kobietę.

Pytania o tożsamość, o gender pojawiają również w innych jej kreacjach aktorskich. W Man to Man (1992) Johna Maybury’ego jest żoną, która czekając na powrót męża z wojny zaczyna się w niego przeistaczać^[9]. W Constantine (2005) Tilda pojawiła się jako androgyniczny archanioł Gabriel^[13].

• Tilda Swinton mieszka ze swoim partnerem, Sandro Koppem, oraz swoimi dziećmi w miejscowości Nairn w północnej Szkocji.

• Do roli w Opowieściach z Narnii namawiały ją własne dzieci. Mimo to aktorka odkryła ze zdumieniem, że 7-letnie bliźniaki, Honor i Xavier, nie zamierzają oglądać filmu, w którym zagrała złą czarownicę^[18].

• 1986: Zastrozzi: A Romance jako Julia
• 1990: Your Cheatin’ Heart jako Cissie Crouch
• 1992: Screenplay jako Ella / Max Gericke
• 1992: Shakespeare: The Animated Tales jako Ophelia (głos)

• 2009: Jestem miłością (Io sono l’amore)

• 2006: Stephanie Daley
• 2008: Derek
• 2011: We Need to Talk About Kevin

• 2008 Derek

• 2020:
  • Honorowy Złoty Lew
• 2012:
  • nominacja do nagrody Złoty Glob w kategorii najlepsza aktorka w dramacie za film Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody BAFTA w kategorii najlepsza aktorka pierwszoplanowa za film Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody Critics' Choice w kategorii najlepsza aktorka za film Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody Europejskiej Nagrody Filmowej w kategorii dla najlepszej aktorki europejskiej za rolę w filmie Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody międzynarodowej AACTA w kategorii dla najlepszej aktorki zagranicznej za rolę w filmie Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody Gildii Aktorów Filmowych w kategorii najlepsza aktorka w roli głównej za film Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody IFTA w kategorii najlepsza aktorka w roli głównej za film Musimy porozmawiać o Kevinie
  • nominacja do nagrody Gotham w kategorii najlepsza aktorka w roli głównej za film Kochankowie z Księżyca
• 2008:
  • nagroda Amerykańskiej Akademii Filmowej w kategorii najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nominacja do nagrody Złoty Glob w kategorii najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nagroda BAFTA w kategorii najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nagroda Kansas City Film Critics Circle w kategorii dla najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nagroda Teddy na 58. MFF w Berlinie za opiekę nad dorobkiem Dereka Jarmana
  • nominacja do nagrody krytyków Broadcast Film Critics Association w kategorii dla najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nominacja do nagrody filmowej London Critics Circle w kategorii dla najlepszej brytyjskiej aktorki drugoplanowej roku 2007 za rolę w filmie Michael Clayton
  • nominacja do nagrody Online Film Critics Society w kategorii dla najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nominacja do nagrody Gildii Aktorów Filmowych w kategorii wybitnej kreacji dla aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
• 2007:
  • nominacja do nagrody Chicago Film Critics Association w kategorii dla najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nagroda Dallas-Fort Worth Film Critics Association w kategorii dla najlepszej aktorki drugoplanowej za rolę w filmie Michael Clayton
  • nominacja do nagrody Satelity w kategorii dla najlepszej aktorki dramatycznej za rolę w filmie Stephanie Daley
• 2006:
  • nominacja do nagrody Saturn w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Opowieści z Narnii
  • nominacja do nagrody filmowej London Critics Circle w kategorii dla najlepszej brytyjskiej aktorki drugoplanowej roku 2006 za rolę w filmie Opowieści z Narnii
  • nominacja do MTV Movie Awards w kategorii dla najlepszego czarnego charakteru za rolę w filmie Opowieści z Narnii
• 2005:
  • British Independent Film Awards (BIFA) – nagroda im. Richarda Harrisa
  • nagroda na Gijón International Film Festival dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Thumbsucker
• 2004:
  • nagroda Szkockiej BAFTA w kategorii dla najlepszej aktorki w szkockim filmie za rolę w Młody Adam
• 2003:
  • nominacja do nagrody British Independent Film Awards w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Młody Adam
  • współnominacja do nagrody Phoenix Film Critics Society w kategorii dla najlepszej obsady aktorskiej za rolę w filmie Adaptacja
  • nominacja do nagrody Gildii Aktorów Filmowych w kategorii dla najlepszej obsady filmowej za rolę w filmie Adaptacja
• 2002:
  • nominacja do nagrody Złoty Glob w kategorii dla najlepszej aktorki w filmie dramatycznym za rolę w filmie Na samym dnie
  • nagroda Chicago Film Critics Association w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nagroda Las Vegas Film Critics Society (Sierra) w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nominacja do nagrody Chlotrudis w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nominacja do nagrody Independent Spirit Awards w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nominacja do nagrody Online Film Critics Society w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nominacja do nagrody Satelity w kategorii dla najlepszej gry aktorki dramatycznej za rolę w filmie Na samym dnie
  • nominacja do nagrody Phoenix Film Critics Society w kategorii dla najlepszej aktorki w głównej roli w filmie Na samym dnie
• 2001:
  • nagroda Boston Society of Film Critics w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Na samym dnie
  • nagroda Bremen Film
  • nominacja do nagrody Genie w kategorii dla najlepszej aktorki w głównej roli w filmie Possible Worlds
• 1993:
  • nominacja do Europejskiej Nagrody Filmowej w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Orlando
  • nagroda Golden Space Needle na Seattle International Film Festival w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Orlando
• 1992:
  • nagroda na Thessaloniki Film Festival w kategorii dla najlepszej aktorki za rolę w filmie Orlando
• 1991:
  • Puchar Volpiego dla najlepszej aktorki na 48. MFF w Wenecji za rolę w filmie Edward II
• 1988:
  • Nagroda Jury na 38. MFF w Berlinie

(Źródło: IMdB)

Tilda Swinton była wielokrotnie jurorem festiwali filmowych. Zasiadała m.in. w jury konkursu głównego na 38. MFF w Berlinie (1988), 55. MFF w Wenecji (1998) i 57. MFF w Cannes (2004). Była też członkiem jury sekcji "Cinéfondation" na 55. MFF w Cannes (2002).

• Tilda Swinton w bazie IMDb (ang.)
• Tilda Swinton w bazie Filmweb
• Tilda Swinton w bazie Notable Names Database (ang.)
• Wywiady z Tildą Swinton: dla miesięcznika „Gala” (pol.) i „Slant Magazine” (ang.)
• Strony fan-klubów: TildaSwinton.net (ang.) i The Tilda Encounter (ang.)