Teleturniej – specyficznie telewizyjny gatunek dziennikarski i typ telewizyjnego programu rozrywkowego. Polega na wykonywaniu przed kamerami przez uczestników (na ogół dobieranych na zasadzie otwartych eliminacji, choć czasem specjalnie zapraszanych do programu – wówczas są to z reguły osoby powszechnie znane) narzuconych im przez prowadzącego zadań, za co otrzymują – niekiedy bardzo wysokie – nagrody.

Istotą przekazu telewizyjnego w wypadku teleturnieju jest odbicie atmosfery walki i pokazanie reakcji psychologicznych uczestników.

Teleturnieje można podzielić na:

• wiedzowe – uczestnicy sprawdzani są z wiedzy ogólnej (np. Jeden z dziesięciu, Milionerzy) lub specjalistycznej (np. Wielka gra, Giganci historii);
• zręcznościowo-zabawowe – dominantą jest wykonywanie określonych zadań zręcznościowych, niekiedy zagrażających uczestnikowi ośmieszeniem (np. Milion w minutę, Hole in the Wall).

Inne podziały to podział na teleturnieje:

• indywidualne (np. Koło Fortuny, Rosyjska ruletka);
• drużynowe (np. Postaw na milion, Familiada);

albo na:

• cykliczne – z „dalszym ciągiem” (np. Jaka to melodia?, Awantura o kasę);
• jednorazowe (np. Najsłabsze ogniwo, Czy jesteś mądrzejszy od piątoklasisty?).

Specyficzną formę stanowią także programy typu Call TV, nazywane często teleturniejami interaktywnymi.

Początki teleturniejów (ang. game shows) sięgają roku 1935. Wówczas Roy Ward Dickson w kanadyjskim radiu prowadził audycję „Professor Dick and His Question Box”. W ciągu dwóch lat od jej rozpoczęcia, w radiostacjach całej Ameryki Północnej pojawiło się około 200 tego rodzaju programów. Nowy gatunek programu został też zaadaptowany przez telewizję.

W drugiej połowie lat 50. XX wieku, reżyserzy teleturniejów emitowanych w Stanach Zjednoczonych zaczęli manipulować przebiegiem rozgrywek, aby wzrosła popularność ich programów. Przekazywali wybranym zawodnikom pytania, którzy następnie odnosili serie błyskotliwych zwycięstw. Skandal został ujawniony przez jednego z podstawionych uczestników teleturnieju „21”, a cała sprawa została skierowana do Kongresu Stanów Zjednoczonych^{[potrzebny przypis]}. Oszustwo wywołało oburzenie telewidzów amerykańskiej telewizji, przez co popularność teleturniejów gwałtownie spadła. Przebieg afery ukazany jest w filmie „Quiz Show”.

Oglądalność programów z gatunku game show w USA ponownie wzrosła w latach sześćdziesiątych XX wieku po znacznym zmniejszeniu wartości nagród pieniężnych i dopuszczeniu nagród rzeczowych.

W Telewizji Polskiej teleturnieje wprowadzili pod koniec lat pięćdziesiątych, wraz z nazwą gatunku, Stanisław Cześnin i Karol Lubelczyk, którzy jednak szybko zrezygnowali z zajmowania się tym rodzajem programów; główną rolę w upowszechnieniu gatunku odegrali zaś Jan Zakrzewski i Ryszard Serafinowicz, twórcy zespołu OZETES (od pierwszych liter nazwisk Juliusza Owidzkiego – autora pytań do większości programów, Zakrzewskiego i Serafinowicza). Na początku lat sześćdziesiątych, gdy kształtowała się pierwsza struktura samodzielnej telewizji, powstała Redakcja Teleturniejów; jej pierwszym kierownikiem (do roku 1969) był Ryszard Serafinowicz. Redakcja wchodziła początkowo w skład większej struktury Naczelnej Redakcji Programów Literackich, potem weszła w skład oddzielonej od niej Naczelnej Redakcji Programów Rozrywkowych. Sekretarzem redakcji była Joanna Rostocka, stałym scenografem – Jan Laube, stałym realizatorem obrazu Stanisław Taczanowski, szefami produkcji Ludwik Niemira i Barbara Walusiak.

Wśród pierwszych quizów telewizyjnych znajdowały się m.in.: Zgaduj-zgadula – Tele-Warszawa, Kto, co?, Asocjacje^[1], a także Krzyżówka z papugą, w której nagrodą główną była żywa papuga (w późniejszym okresie na antenie telewizji pojawiła się także pozycja pt. Gęś, której rozgrywka wzorowana była na grach planszowych, a nagrodą w niej była żywa gęś^[2]). Do roku 1969 do najpopularniejszych teleturniejów należały Kółko i krzyżyk, 20 pytań, Parada kłamców i blagierów, Drzewko mądrości, Śladami Pitagorasa, Dwadzieścia jeden i Wiem wszystko. W roku 1962 przeniesiono na grunt polski „Wielką grę” (była to bardzo luźna adaptacja scenariuszy odpowiednich programów: włoskiego i amerykańskiego). Program nadawany był raz na miesiąc w niedzielę. Wysokość nagrody odpowiadała przeciętnym rocznym zarobkom w Polsce. Na taką wygraną trzeba było uzyskać specjalną zgodę; rokowania z władzami Radiokomitetu w tej sprawie mogły trwać niemal rok.

W szczytowym okresie popularności gatunku, tj. połowa lat sześćdziesiątych, redakcja realizowała dwa cykliczne programy – „małe” (28-minutowe) – we wtorki i piątki około godz. 17.00 oraz jeden „duży” (50-minutowy) program w niedzielę w paśmie godz. 15.00–18.00.

Po roku 1969 i emigracji Ryszarda Serafinowicza redakcją kierowali kolejno Stanisław Taczanowski i Janusz Budzyński. Wkrótce redakcja straciła samodzielność wraz ze zwolnieniem z telewizji Janusza Budzyńskiego. W latach siedemdziesiątych teleturnieje traciły stopniowo widza (i uznanie władz). Po roku 1969 teleturnieje uległy ponadto na pewien czas silnemu upolitycznieniu w duchu „narodowo-patriotycznym”, tracąc w dużej mierze charakter czystej rozrywki umysłowej.

Najdłużej trwającym teleturniejem w Polsce jest Wielka gra – emisja tego programu trwała 44 lata (od 1962 do 2006), a wśród obecnie produkowanych (stan na październik 2024): Jeden z dziesięciu i Familiada (oba emitowane od 1994 roku).

Najwyższa wygrana (nominalnie, w PLN), jaka dotychczas padła w historii polskich teleturniejów to 1 000 000 złotych. Kwotę tę zdobyto w teleturnieju Milionerzy w odcinkach wyemitowanych 28 marca 2010 roku, 21 marca 2018 roku, 14 marca 2019 roku, 23 września 2021 roku i 19 września 2022 roku. Teleturniej od początku emisji (3 września 1999 roku) i jako pierwszy w Polsce (od czasu denominacji złotego w 1995 roku) oferował nagrodę o takiej wartości. W późniejszym czasie powstało siedem innych teleturniejów, w których główną nagrodą był 1 000 000 zł: Życiowa szansa, Chciwość, czyli żądza pieniądza, Grasz czy nie grasz, Strzał w 10, Postaw na milion, Milion w minutę oraz The Wall. Wygraj marzenia, w którym istniała teoretyczna szansa na zdobycie 1 237 494 zł. W 2023 roku, w ramach odcinków specjalnych teleturnieju Milionerzy, wyemitowano specjalny turniej, w którego finale zaoferowano dwa miliony złotych.

Teleturnieje stworzone w Polsce Awantura o kasę i Gra w ciemno (oba teleturnieje produkowane przez ATM Grupa i emitowane przez Polsat) doczekały się zagranicznych edycji. Awanturę o kasę zaadaptowano w Nowej Zelandii, a Gra w ciemno miała swoje wersje m.in. w Czechach, Hiszpanii i Wietnamie.

Pod koniec XX wieku gatunek uległ odrodzeniu, ale na przełomie pierwszej i drugiej dekady XXI wieku również zwyrodnieniu. Zdecydowanie mniejsze zaciekawienie, zwłaszcza producentów, budziły teleturnieje wiedzowe. Realizatorzy stawiali na niewybredną rozrywkę czy szokowanie widza – jednym z teleturniejów tego typu był format The Moment of Truth (w Polsce Moment prawdy), gdzie uczestnicy odpowiadali na pytania dotyczące m.in. intymnych sfer ich życia prywatnego. Z czasem wycofano się z tego pomysłu.

W Polsce od 2010 r. władze stacji komercyjnych stopniowo wycofywały z ramówek teleturnieje, a w telewizji publicznej pozostało tylko parę programów, głównie tych najdłużej emitowanych.

W drugiej połowie drugiej dekady XXI wieku nastąpiło odrodzenie gatunku w polskiej telewizji. Obecne od dawna formaty utrzymały stałą widownię. W roku 2017 na antenę TVN powrócił teleturniej Milionerzy, w odpowiedzi na co Telewizja Polska wprowadziła do ramówki między innymi nową odsłonę Koła Fortuny i nowy format The Wall. Wygraj marzenia. W kolejnych latach nadawca publiczny poszerzał ofertę teleturniejów o takie tytuły, jak np. Gra słów. Krzyżówka, Va banque czy Giganci historii. Według badań oglądalności przeprowadzanych przez Nielsen Audience Measurement w roku 2019 poszczególne odcinki teleturniejów potrafiły zapewnić ich nadawcom nawet 15–25% udziałów w rynku w paśmie ich emisji^[3][4][5]. Programy tego gatunku regularnie znajdują się w zestawieniach 20 najchętniej oglądanych audycji telewizyjnych^[6][7][8].

W marcu 2020 roku w związku pandemią COVID-19 w Polsce nagrania wszystkich teleturniejów zostały wstrzymane. Po miesiącu Telewizja Polska wznowiła nagrania do niektórych programów, ale w zmodyfikowanej formie, z zachowaniem wszystkich wymogów sanitarnych. Produkcję teleturniejów dla innych stacji przywrócono latem tamtego roku. W okresie pandemii (wiosna 2020–wiosna 2022) oglądalność większości najpopularniejszych dotychczas teleturniejów – podobnie jak innych programów telewizyjnych – zmalała; niemniej pozostały one jednym z najliczniej oglądanych gatunków w polskiej telewizji^[9].

• Teleturnieje nadawane w TVP1
• Teleturnieje nadawane w TVP2