Ten artykuł dotyczy dawnej gminy wiejskiej. Zobacz też: gmina Tarnogród – współczesna gmina miejsko-wiejska..

Tarnogród

gmina wiejska
1870–1954[1]
Herb
Państwo	Polska
Województwo	1919–39: lubelskie (II RP) 1945–54: lubelskie
Powiat	biłgorajski
Data powstania	19 maja 1870
Data likwidacji	29 września 1954
Siedziba	Tarnogród
Populacja (1878) • liczba ludności	5436
Szczegółowy podział administracyjny (1952)
Liczba gromad 0
Położenie na mapie powiatu

Tarnogród (do 1870 i w latach 1915–1919 miasto Tarnogród, od 1973 Tarnogród^[2]) – dawna gmina wiejska istniejąca w latach 1870–1954^[3] w woj. lubelskim. Gmina obejmowała obszar obecnego miasta Tarnogród. Siedzibą gminy była osada miejska Tarnogród^[4].

Gmina Tarnogród była jedną z 14 gmin wiejskich powiatu biłgorajskiego w guberni lubelskiej, a zarazem jedną z trzech osad miejskich powiatu^[5]. Gmina należała do sądu gminnego okręgu III w Tarnogrodzie. Gmina miała 3580 mórg obszaru i liczyła 5436 mieszkańców. Była gminą przygraniczną z Galicją^[6]. W 1919 roku weszła w skład w woj. lubelskiego.

Gmina została utworzona 19 maja 1870 (kalendarz juliański) / 31 maja 1870 (kalendarz gregoriański) z obszaru pozbawionego praw miejskich miasta Tarnogrodu^[7]. W przeciwieństwie do większości innych miast, którym odebrano prawa miejskie za udział w powstaniu styczniowym, Tarnogród nie został włączony do sąsiedniej gminy wiejskiej (gminy Wola Różaniecka), lecz zachował charakter miejski, stanowiąc odrębną gminę wiejską w granicach dawnego miasta. W latach międzywojennych drugą gminą tego typu na Lubelszczyźnie była Końskowola, która jednak po przyłączeniu do niej obszarów wiejskich z gminy Puławy i Kurów w 1925 roku stała się gminą o charakterze wiejskim^[8]. W 1927 z gminy Łaskarzew wyodrębniono gminę Łaskarzew-Osada^[9] o identycznym charakterze co gmina Tarnogród, jednak po jej przyłączeniu do woj. warszawskiego w 1939 roku^[10], gmina Tarnogród pozostała jedyną gminą wiejską w woj. lubelskim o charakterze miejskim.

W czasie I wojny światowej, w 1915 roku niemieckie władze okupacyjne wprowadziły administrację cywilną i przekształciły wiejską gminę Tarnogród ponownie w miasto, liczące w 1916 roku 4038 mieszkańców^[11]. Powróciła wówczas także funkcja burmistrza. Po odzyskaniu niepodległości władze polskie nie uznały formalnie Tarnogrodu za miasto 7 lutego 1919^[12], a utworzoną przez Austriaków jednostkę miejską przekształcono ponownie w wiejską gminę Tarnogród w powiecie biłgorajskim w woj. lubelskim.

W latach międzywojennych gmina Tarnogród była jednostką samorządu terytorialnego, pełniącą również funkcje administracyjne zlecone przez państwo^[13]. Podczas okupacji gmina należała do dystryktu lubelskiego (w Generalnym Gubernatorstwie). Po wyzwoleniu powołano do życia Radę Narodową w Tarnogrodzie na mocy statutu z dnia 1 stycznia 1944 roku^[14]. Według stanu z dnia 1 lipca 1952 roku gmina Tarnogród nie była podzielona na gromady^[15][16].

Jednostka została zniesiona 29 września 1954 roku wraz z reformą wprowadzającą gromady w miejsce gmin^[17] i przekształcona w gromadę Tarnogród^[18].

Po reaktywowaniu gmin z dniem 1 stycznia 1973 roku utworzono gminę Tarnogród, obejmującą tereny dawnych gmin (sprzed 1954) Tarnogród i Wola Różaniecka^[19]. 1 czerwca 1975 roku nową gminę Tarnogród – jako jedną z 58 wiejskich – włączono do nowo utworzonego woj. zamojskiego^[20]. 1 stycznia 1987 roku Tarnogród odzyskał prawa miejskie^[21]. Od tej pory znów tworzył odrębną jednostkę administracyjną (lecz miejską) od wiejskiej gminy Tarnogród (odpowiadającej obszarowi dawnej gminy Wola Różaniecka), mimo posiadania wspólnych władz gminnych dla obu jednostek. Rada Narodowa Miasta i Gminy w Tarnogrodzie działała do 27 maja 1990 roku na podstawie przepisów wprowadzających ustawę o samorządzie terytorialnym^[22]. 1 lutego 1991 roku miasto i gminę Tarnogród połączono w jedną gminę miejsko-wiejską^[23]. Do woj. lubelskiego i powiatu biłgorajskiego Tarnogród powrócił z dniem 1 stycznia 1999 roku^[24].