Szymon Datner
 Szymon Datner w latach 60. | |
| Data i miejsce urodzenia | |
|---|---|
| Data i miejsce śmierci | |
| Zawód, zajęcie |
historyk |
| |
Szymon Datner (ur. 2 lutego 1902 w Krakowie, zm. 8 grudnia 1989 w Warszawie) – polski historyk żydowskiego pochodzenia.
Życiorys
Przed II wojną światową pracował jako nauczyciel w Gimnazjum Hebrajskim w Białymstoku. Był członkiem i wiceprzewodniczącym Towarzystwa Esperanckiego im. Ludwika Zamenhofa w tym mieście[1].
Przeżył wojnę ukrywając się w lasach wschodniej Polski[2]. Pod pseudonimem „Tolo”, przyłączył się do lokalnej partyzantki żydowskiej, oddziału „Forojs”[3], który od 1944 był częścią partyzantki sowieckiej, brygady im. W. Czapajewa pod dowództwem płk M. K. Wojciechowskiego[4][5]. 24 maja 1943 pomagał w wywiezieniu kilku osób z białostockiego getta. Pomiędzy 1944 i 1946 stał na czele biura Centralnego Komitetu Żydów Polskich w Białymstoku, reprezentującego wobec władz państwowych Żydów ocalałych z Holocaustu oraz organizującego dla nich opiekę i pomoc.
Pracował w Żydowskim Instytucie Historycznym w Warszawie i był ekspertem Głównej Komisji Badania Zbrodni Hitlerowskich w Polsce[6]. Zajmował się głównie badaniem Holocaustu. Zmuszony do rezygnacji[2][7] z zajmowanych funkcji po wydarzeniach marca 1968, wkrótce potem został zrehabilitowany[2]. Kilkakrotnie spotykał się z Janem Pawłem II podczas jego pielgrzymek do Polski.
Zmarł w 1989 w Warszawie. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ulicy Okopowej w Warszawie (kwatera 10, rząd 5)[8][9].
Życie prywatne
Jego córka, Helena Datner, jest także historykiem i socjologiem, dwie córki Miriam i Szoszana (Lilka) zginęły podczas Holocaustu. Był żonaty z Edwardą Orłowską[10].
Badania
W 1966 roku, jako historyk zajmujący się po wojnie zagadnieniem Holocaustu w pracy dotyczącej tego tematu, odpowiedzialność za masowe zbrodnie na żydowskiej ludności Białostocczyzny (mające miejsce po ataku III Rzeszy na ZSRR w czerwcu 1941) przypisał specjalnym grupom operacyjnym niemieckiej policji i opisał prowokacje, których się dopuszczały. Zdaniem Datnera oddziały niemieckie, choć w większości dokonywały eksterminacji samodzielnie, dokonując zbrodni na Żydach niejednokrotnie odegrały rolę inspiratorów, pozyskując do współpracy miejscowych zdrajców, elementy kryminalne lub formacje policyjne[11].
Badał także sprawę mordu w Jedwabnem. W 1946 roku, opierając się wyłącznie na zeznaniach 2 żydowskich świadków, doszedł do wniosku, że winnymi tej zbrodni byli polscy chrześcijanie, którym biernie towarzyszyli Niemcy. W 1966 roku zmienił jednak zdanie i uznał, że naziści podżegali, a następnie zmuszali lub nakłaniali do współpracy Polaków, a gdy to zawiodło, hitlerowcy sami dokonali mordu[12]. Publikując w 1966 w „Biuletynie Żydowskiego Instytutu Historycznego” swój artykuł Datner nie miał jednak dostępu do akt śledztwa, a następnie procesu, toczącego się przeciwko 22 osobom oskarżonym o mord w Jedwabnem i zakończonego w 1949 jednym wyrokiem śmierci (zamienionym później na karę więzienia)[13].
Publikacje
- Walka i Zagłada białostockiego getta (Łódź, 1946)
- Zbrodnie Wehrmachtu na jeńcach wojennych w II wojnie światowej (Warszawa, 1961)
- Zbrodnie okupanta w czasie powstania warszawskiego w 1944 roku (w dokumentach) (Warszawa, 1962)
- Wilhelm Koppe – nieukarany zbrodniarz hitlerowski (Warszawa-Poznań, 1963)
- Ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 (Warszawa, 1966)
- Eksterminacja ludności żydowskiej w Okręgu Białostockim (Biuletyn ŻiH, 1966)
- Niemiecki okupacyjny aparat bezpieczeństwa w okręgu białostockim (1941–1944) w świetle materiałów niemieckich (opracowania Waldemara Macholla) (Biuletyn GKBZH, 1965)
- 55 dni Wehrmachtu w Polsce (Warszawa, 1967)
- Las sprawiedliwych. Karta z dziejów ratownictwa Żydów w okupowanej Polsce (Warszawa, 1968)
- Tragedia w Doessel – (ucieczki z niewoli niemieckiej 1939-1945 ciąg dalszy) (Warszawa, 1970)
- Z mądrości Talmudu (Warszawa, 1988)
Przypisy
- ↑ Księga adresowa esperantystów Polski, Bibljoteka Pracy Esperanckiej, Jan Zawada, Warszawa 1931.
- ↑ a b c Tilford Bartman: Zabludow Memorial Site – Szymon Datner Biography. 2003.[potrzebny przypis].
- ↑ Tadeusz Gajdzis: Ziemia zroszona łzami. Sokółka – moje rodzinne miasto. Niemiecko-sowiecka okupacja i początki PRL-u w Sokółce i regionie 1939-1947. Białystok: 2000, s. 322. ISBN 83-88-09715-6.
- ↑ August Grabski: Żydowski ruch kombatancki w Polsce w latach 1944–1949. Warszawa: 2002, s. 138. ISBN 83-88-54217-6.
- ↑ Michał Gnatowski: W białostockich lasach. Wspomnienia uczestników polskiego i radzieckiego ruchu oporu w okręgu białostockim 1941-1944. Lublin: 1975, s. 235.
- ↑ Datner o zbrodniach hitlerowskich na Żydach zbiegłych z gett – Muzeum Historii Polski [online], muzhp.pl [dostęp 2019-05-31] (pol.).
- ↑ Leon Shapiro: Eastern Europe. American Jewish Year Book, 1971.
- ↑ Grób Szymona Datnera w bazie danych Cmentarza Żydowskiego przy ul. Okopowej w Warszawie.
- ↑ Cmentarze m. st. Warszawy. Cmentarze żydowskie. Warszawa: Rokart, 2003. ISBN 83-916419-3-7.
- ↑ Paweł Śpiewak, Szymon Datner – człowiek, który mógłby obdzielić swoją biografią kilka osób [online], Żydowski Instytut Historyczny [dostęp 2023-05-23] (pol.).
- ↑ Andrzej Kaczyński: Całopalenie. Rzeczpospolita, 05-05-2005.
- ↑ Marek Jan Chodakiewicz: Mord w Jedwabnem 10 lipca 1941. Prolog, przebieg, pokłosie. Kraków 2012. s. 16. ISBN 978-83-60682-39-5.
- ↑ Tomasz Szarota: Karuzela na placu Krasińskich. Studia i szkice z lat wojny i okupacji. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Rytm”, 2007, s. 172–173. ISBN 978-83-7399-336-5.
Bibliografia
- Jan Jagielski: Przewodnik po cmentarzu żydowskim w Warszawie przy ul. Okopowej 49/51. Z. 1, Kwatery przy Alei Głównej. Warszawa: Towarzystwo Opieki nad Zabytkami. Społeczny Komitet Opieki nad Cmentarzami i Zabytkami Kultury Żydowskiej w Polsce, 1996, s. 14. ISBN 83-90-66296-5.