Langbahn Team – Weltmeisterschaft

Stefan Grzyb

Stefan Grzyb
Adam, Zdrowie
Ilustracja
porucznik porucznik
Data i miejsce urodzenia

2 września 1913
Sanok

Data i miejsce śmierci

30 września 1999
Sanok

Przebieg służby
Lata służby

1939–1944

Siły zbrojne

Armia Krajowa
Polskie Siły Zbrojne

Jednostki

Grupa „Kampinos”: 78 Pułk Piechoty AK,
II Obwód „Żywiciel”

Stanowiska

kurier Komendy Głównej ZWZ-AK

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa (powstanie warszawskie)

Odznaczenia
Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski Krzyż Walecznych (1943–1989) Złoty Krzyż Zasługi z Mieczami Medal Wojska (czterokrotnie) Krzyż Armii Krajowej Warszawski Krzyż Powstańczy Medal Komisji Edukacji Narodowej
Multimedia w Wikimedia Commons

Stefan Grzyb ps. „Adam”, „Zdrowie” (ur. 2 września 1913 w Sanoku, zm. 30 września 1999 tamże) – polski nauczyciel, kurier Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej, żołnierz Armii Krajowej, powstaniec warszawski.

Życiorys

Grobowiec rodzinny Grzybów i Jaklików
Tabliczka nagrobna Stefana Grzyba

Urodził się 2 września 1913 w Sanoku[1][2]. Był synem Franciszka Grzyba (1888-1941, nauczyciel)[3][4] i Bronisławy z domu Radwańskiej (1888-1958[5]) oraz bratem Henryka (1912-1991, porucznik artylerii Wojska Polskiego[6], po wojnie na emigracji w Wielkiej Brytanii jako Henry Hardy), Kazimierza (ur. 1915, nauczyciel w Borszczowie, po 1939 zaginął w ZSRR), Janiny (1917-1997, po mężu Jaklik)[7].

W 1932 ukończył pięć kursów w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Krośnie, a w 1933 zdał egzamin dojrzałości w Państwowym Seminarium Nauczycielskim w Rzeszowie[8]. Był organizatorem i nauczycielem szkół podstawowych we wsiach na terenie Bieszczadów: od 1934 do 1936 w Buku, od 1937 do 1 września 1939 w Duszatynie[9]. Tam też zakładał obozy harcerskie oraz odbył w Brennej przeszkolenie harcerskie pod kierunkiem dh. Aleksandra Kamińskiego[8].

Po wybuchu II wojny światowej i nastaniu okupacji niemieckiej 30 października 1939 przybył z Borszczowa do domu rodziców w rodzinnym Sanoku przy ul. Dąbrowieckiej 22[10]. Natychmiast włączył się w akcję przerzutu ludzi (oficerów Wojska Polskiego) przez zieloną granicę na Węgry (jego brat Henryk został w tym czasie aresztowany, po czym trafił do oflagu VII A Murnau)[11][12]. W lutym 1940 nawiązał kontakt z krakowską podziemną strukturą organizacyjną przerzutu ludzi przez zieloną granicę[13]. Jego ojciec Franciszek, członek zarządu Polskiego Komitetu Pomocy (Polnisches Hilfskomitee) w Sanoku, wskutek denuncjacji konfidenta został aresztowany przez Niemców 24 lutego 1940[3][4] (w 1941 poniósł śmierć w niemieckim obozie koncentracyjnym (Oranienburg[14] lub Sachsenhausen[4][15]). Zagrożony aresztowaniem Stefan Grzyb przeniósł się do Komańczy[8]. Został zatrzymany 15 marca[1] (lub 23 kwietnia[16]) 1940 przez strażników granicznych w Woli Michowej, a następnie był przetrzymywany w Cisnej i w Baligrodzie[17]. Podczas transportu do gestapo w Sanoku uciekł z jadącego pociągu na odcinku Komańcza–Rzepedź[17]. Po krótkim pobycie w klasztorze ss. Nazaretanek w Komańczy przedostał się na Węgry[13]. Tam przebywał początkowo w Takcsány, po czym trafił do obozu dla polskich uchodźców w Záhony[13]. W tym miejscu spotkał swojego sąsiada z Sanoka, Kazimierza Sołtysika[18]. Obaj otrzymali od Karola Ferfeckiego z konsulatu RP w Ungvár propozycję służby w charakterze kurierów transgranicznych przenoszących pocztę[18]. 20 maja 1940 otrzymał od Perssinga polecenie pierwszego transportu z pieniędzmi na ziemie polskie[19][20]. Po kilku dniach przygotowań wyruszyli w drogę powrotną trasą przez granicę polsko-węgierską (mijając szczyt Stryb od wschodu), zabierając w plecakach poleconą pocztę tj. banknoty[21]. Ładunek zdeponowali w punkcie przerzutowym w Żubraczem, w domu ks. Władysława Gedroycia, gdzie główną rolę odgrywała jego córka Jadwiga Kociatkiewicz[22]. Następnie Sołtysik i Grzyb wrócili do Sanoka, a wkrótce potem ponownie udali się przez Żubracze do Kołonic[23]. W kolejnych miesiącach odbywali kursy z bazy „Romek” na Węgrzech do Polski[23] (prowadzonej przez Franciszka Mazurkiewicza ps. „Korday”, zaś innym przełożonym był Feliks Grodzicki ps. „Gryf”[24][25]) na transgranicznej trasie kurierskiej pod nazwą „Las” (na odcinku Kołonice–Sanok, na której działali w ramach Tajnej Organizacji Wojskowej w konsulacie RP w Ungvár)[26][27]. Ich kursy z Ungvár do Polski trwały od maja do września 1940, a przenoszoną pocztę odbierali od Ferfeckiego (niekiedy też od leśniczego Adama Pałasiewicza w Kołonicach)[28]. Trasę na odcinku Ungvár–Sanok, mierzącą 130 km, pokonywali w cztery dni[29]. W swoich kursach przenosili środki płatnicze, broń, pocztę, meldunki Komendy Głównej Związku Walki Zbrojnej[30][31]. W niektórych kursach przeprowadzali przez granicę osoby np. wojskowych, fachowców, emisariuszy i innych[30][31] (do Polski przeszli nią np. płk Kazimierz Iranek-Osmecki w grudniu 1940[32], por. Józef Krzyczkowski[33] w 1941[30], Ewa Korczyńska, Maria Szerocka[29]). Stefan Grzyb przekroczył granicę w obie strony łącznie 36 razy[25] (w działaniach na trasie „Las” współpracowała także jego siostra Janina[15][34]). Poza granicami Polski używał fałszywej tożsamości „Adam Pierożyński”, a na ziemiach polskich funkcjonował jako „Adam Kaczorowski”[35]. W Armii Krajowej posługiwał się pseudonimami „Adam” i „Zdrowie”[36][37].

Od początku 1941 Grzyb i Sołtysik korzystali z transportu przydzielonego im taksówkarza Laszlo (Laco) Waligóry, wcześniej pracującego jako kierowca w konsulacie RP w Ungvár (do tej pory obaj na swojej trasie na Węgrzech korzystali z przypadkowych taksówek)[38]. Podczas jednego z przejazdów z Ungvár 16 kwietnia 1941 przed miejscowością Kisberezna ich samochód został zatrzymany przez żandarmów słowackich[39]. Ujawniono wtedy paczkę umieszczoną w miejscu na zapasowe koło, zawierającą 20 tys. dolarów, po czym Grzyb i Sołtysik zostali aresztowani (po zatrzymaniu Waligóra nie został skuty i zachowywał się swobodnie, zaś w toku całej akcji zarówno on jak i jego auto zniknęły z miejsca zdarzenia)[40][41]. Następnie obaj byli osadzeni przez dwa miesiące w więzieniu w Ungvár (trafili tam także ich współpracownicy z trasy leśniczy Pałasiewicz i rusiński chłop Wasyl Roszko, a potem także Karol Ferfecki, co dodatkowo utwierdziło ich w przekonaniu, że taksówkarz Waligóra okazał się zdrajcą)[42][41]. Potem byli przetrzymywani w więzieniach w Budapeszcie: Horthy Miklós Ut (tj. w twierdzy na „Hadiku” w Budzie), Marco Ut i Pest-Vidiki (m.in. przy ul. Kacsa)[43][44]. Około dnia 27 listopada 1941 wyrokiem sądu w Budapeszcie Grzyb i Sołtysik zostali skazani na karę pół roku pozbawienia wolności za popełnione przestępstwa walutowe[43][45]. Przetrzymywani byli dłużej, jako że ponadto zostali osadzeni w obozie internowanych o obostrzonym rygorze w Toloncház (Budapeszt)[43][46]. Staraniem Ferfeckiego w marcu 1943 zostali zwolnieni, po czym skierowani do obozu dla uchodźców w Marcali nad Balatonem[47][48].

Wskutek „spalenia” tożsamości Grzyba i Sołtysika na dotychczasowej trasie kurierskiej obaj byli zmuszeni wyjechać na ziemie polskie[46]. Decyzją z grudnia 1943 postanowiono przerzucić ich do okupowanej Polski[47]. Na początku 1944 zostali przeprowadzeni przez granicę (Tatry, Podhale) przez kuriera Jana Bobowskiego, po czym przez pewien czas przebywali w Ostrowsku[49][47][50]. Następnie, od Waksmundu prowadziła ich kurierka Ewa Korczyńska ps. „Ewa”, wraz z którą przedostali się do Warszawy około 7 lutego 1944[51]. W Warszawie obaj zamieszkali nieopodal siebie w dzielnicy Żoliborz, Grzyb przy ul. Sułkowskiego 34, a Sołtysik przy ul. Dygasińskiego[47][52].

W stolicy Stefan Grzyb pracował przy Komendzie Głównej AK Oddziale V K. Łączności Zagranicznej „Zagroda”, angażując się w ramach trasy kurierskiej łączącej KG AK z Bratysławą[53]. 28 lipca 1944 został żołnierzem grupy „Kampinos” pod komendą ww. kpt. Józefa Krzyczkowskiego ps. „Szymon”, pozostając w tej jednostce także po wybuchu powstania warszawskiego[54]. Był przydzielony do 1 kompanii 78 pułku piechoty AK[15][2]. Wraz ze służącym także w grupie „Kampinos” Kazimierzem Sołtysikiem 15 sierpnia 1944 brał udział w pertraktacjach z dowództwem przechodzących przez Pociechy wojsk węgierskich, które – choć zakończone niepowodzeniem – odbywały się w przyjaznej atmosferze[55]. Od następnego dnia jego batalion niósł transporty ze zrzutami z Puszczy Kampinoskiej do walczących powstańców w stolicy[56]. W tym czasie, wskutek interwencji S. Grzyba witającego się ze stojącymi na drodze wojskami węgierskimi, marsz Polaków został przez nich przepuszczony[57]. 19 sierpnia batalion dotarł do III Kolonii na Żoliborzu[57]. Mimo odwrotu swojej jednostki do Puszczy, Grzyb z Sołtysikiem pozostał w Warszawie[57]. Zatrzymany przez żandarmerię polową AK pełnił funkcję tłumacza dla aresztowanych Węgrów[58]. Następnie w szeregach w II Obwodu Żoliborz („Żywiciel”) AK pod komendą Mieczysława Niedzielskiego ps. „Żywiciel” uczestniczył w walkach, pełniąc rolę przewodnika po kanałach i transportując broń do Starego Miasta[59][2]. Potem zajmował się sprawami węgierskimi, przeprowadzając trzy razy żołnierzy węgierskich przez Marymont do pułku w Lasku Bielańskim[59]. Służył w stopniu starszego strzelca[2]. 16 września został ranny[15]. 30 września 1944 został wzięty przez Niemców do niewoli, po czym zdołał zbiec z transportu kierowanego do Krakowa[60].

Po nastaniu Polski Ludowej w 1945 podjął pracę w szkole nr 21 im. Józefa Lompy w Katowicach[30]. Z uwagi na stan zdrowia w 1946 przeprowadził się na Kaszuby do Błądzikowa, gdzie prowadził gospodarstwo rolne i udzielał się w zespołach ludowych[30]. W 1950 osiadł w Warszawie, pracował jako księgowy w KZST, a od 1957 w WPOSWWS, od 1963 w Gminnych Spółdzielniach „Samopomocy Chłopskiej” w Błoniu i w Lesznie[30]. W 1977 przeszedł na emeryturę[30]. Według stanu wojskowych rządu RP na uchodźstwie z 1948 pozostawał w stopniu porucznika[61]. W 1976 został zweryfikowany jako kombatant ZWZ–AK[62]. W tym czasie orzeczeniem wojskowej komisji został uznany inwalidą wojennym z powodu uszczerbku na zdrowiu spowodowanego służbą wojskową[63]. W Warszawie zamieszkiwał przy ul. Sułkowskiego[64][65]. Od 1974 należał do ZBoWiD, będąc członkiem zarządu Koła nr 5 na Żoliborzu[66]. Tam był przewodniczącym Komitetu Obywatelskiego i Patriotycznego Wychowania Młodzieży, był prelegentem dzielnicowym, pojawiał się w szkołach opowiadając swoje wspomnienia[66]. Współpracował także z innymi organizacjami[66]. Uczestniczył także w I Zjeździe Kurierów i Emisariuszy KG ZWZ–AK w Krakowie w 1988[67]. Brał też udział w rajdach pod tytułem „Szlakiem Kurierów Beskidzkich”, organizowanych przez PTTK w Brzozowie[15].

Swoje wspomnienia, spisane w 1973, Stefan Grzyb ofiarował Ágnes Godó, działaczce Związku Partyzantów Węgierskich[68][69]. Zmarł 30 września 1999 w Sanoku[15]. Został pochowany w grobowcu rodzinnym na Cmentarzu Centralnym w Sanoku. W 2018 staraniem hm. Krystyny Chowaniec i nakładem Stowarzyszenia Wychowawców „Eleusis” w Sanoku ukazała się publikacja pt. Wspomnienia i relacje Stefana Grzyba – kuriera trasy „Las” i powstańca warszawskiego[70].

Odznaczenia

Przypisy

  1. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 6, 16.
  2. ↑ a b c d Stefan Grzyb. 1944.pl. [dostęp 2020-08-28].
  3. ↑ a b Gefängnis in Sanok. Księga więźniów śledczych 1939-1940 (zespół 134, sygn. 97). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 45 (poz. 413).
  4. ↑ a b c Edward Zając. Z sanockiej ziemi. Jan Keller (1876-1945). „Tygodnik Sanocki”. Nr 13 (385), s. 9, 26 marca 1999. 
  5. ↑ Księga Zmarłych 1946–1958 Sanok. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 391 (poz. 37).
  6. ↑ Ryszard Rybka, Kamil Stepan: Rocznik Oficerski 1939. Stan na dzień 23 marca 1939. T. 29. Kraków: Fundacja Centrum Dokumentacji Czynu Niepodległościowego. Biblioteka Jagiellońska, 2006, s. 191, 406. ISBN 83-7188-899-6.
  7. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 5, 16, 17, 19. Biogram na okładce.
  8. ↑ a b c Relacje 2018 ↓, s. 6.
  9. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 6, 17.
  10. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 17.
  11. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 6, 18.
  12. ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 47.
  13. ↑ a b c Relacje 2018 ↓, s. 20.
  14. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 6, 16, 19-20.
  15. ↑ a b c d e f Relacje 2018 ↓, s. Biogram na okładce.
  16. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 20, biogram na okładce.
  17. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 6, 16, 20.
  18. ↑ a b Drogi 1991 ↓, s. 293.
  19. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 21.
  20. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 6, 21.
  21. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 293-294.
  22. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 294, 299.
  23. ↑ a b Drogi 1991 ↓, s. 295.
  24. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 298.
  25. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 6, 16, 23.
  26. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 6, 10, 15, 16, 20-21, biogram na okładce.
  27. ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 99.
  28. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 296.
  29. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 22.
  30. ↑ a b c d e f g Relacje 2018 ↓, s. 7.
  31. ↑ a b Brygidyn. San 1992 ↓, s. 100.
  32. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 298-302. Kazimierz Sołtysik przeprowadził „Antoniego” tj. płk. Iranek-Osmeckiego nie wiedząc wtedy kim on jest. O jego tożsamości dowiedział się 36 lat później.
  33. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 297-298.
  34. ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 51, 100, 282.
  35. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 8, 17.
  36. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 14, 17.
  37. ↑ Brygidyn. San 1992 ↓, s. 99, 282.
  38. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 302.
  39. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 302, 306.
  40. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 303-304.
  41. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 7, 22, 23-24, biogram na okładce.
  42. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 296, 305.
  43. ↑ a b c Drogi 1991 ↓, s. 305.
  44. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 22, 25.
  45. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 22, biogram na okładce (tu podano karę jednego roku więzienia), 25.
  46. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 25.
  47. ↑ a b c d Drogi 1991 ↓, s. 306.
  48. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 16, 25.
  49. ↑ Anna Krzystyniak: Po trzydziestu latach. Anna Krzystyniak z Poznania. W: Alfons Filar: Bohaterowie zielonych granic. Warszawa: Książka i Wiedza, 1974, s. 376.
  50. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 25-26.
  51. ↑ Drogi 1991 ↓, s. 306. Według relacji Sołtysika trafili do stolicy w tydzień po zamachu na Franza Kutscherę z 1 lutego 1944.
  52. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 26.
  53. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 11, 16, 30. Według późniejszej relacji S. Grzyba przez dłuższy czas w Warszawie pozostawał bez kontaktu z organizacją podziemną (s. 26).
  54. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 16, 26.
  55. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 26-28.
  56. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 28-29.
  57. ↑ a b c Relacje 2018 ↓, s. 30.
  58. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 30-31.
  59. ↑ a b Relacje 2018 ↓, s. 7, 30-31.
  60. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 31.
  61. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 14.
  62. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 16.
  63. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7 – tu podano trzecią grupę inwalidzką, 17 – tu podano pierwszą grupę inwalidzką.
  64. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 7, 9.
  65. ↑ Zofia Bandurka: Wykaz imienny zaproszonych i obecnych na Zjeździe – przygotowała mgr Zofia Bandurkówna. W: Dwa dni w mieście naszej młodości. Sprawozdanie ze zjazdu koleżeńskiego wychowanków Gimnazjum Męskiego w Sanoku w 70-lecie pierwszej matury w roku 1958. Warszawa: 1960, s. 126.
  66. ↑ a b c Relacje 2018 ↓, s. 8.
  67. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 34.
  68. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 31.
  69. ↑ Po trzydziestu latach. W: Alfons Filar: Bohaterowie zielonych granic. Warszawa: Książka i Wiedza, 1974, s. 357.
  70. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 2.
  71. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 9.
  72. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 9, 12.
  73. ↑ a b c d e f g Relacje 2018 ↓, s. 9, 13.
  74. ↑ Relacje 2018 ↓, s. 9, 12, 14.

Bibliografia

Quelle: https://pl.wikipedia.org/wiki/Stefan_Grzyb