Stanisław Herbst

Data i miejsce urodzenia	12 lipca 1907 Wesenberg
Data i miejsce śmierci	24 czerwca 1973 Warszawa
Profesor
Specjalność: historia Polski wczesnonowożytnej, dzieje Warszawy
Alma Mater	Uniwersytet Warszawski
Doktorat	1931 – historia Uniwersytet Warszawski promotor: Oskar Halecki
Habilitacja	1946 – historia Uniwersytet Warszawski
Profesura	1961
Nauczyciel akademicki
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons

Stanisław Herbst, ps. Chrobot (ur. 12 lipca 1907 w Wesenbergu w guberni estlandzkiej, zm. 24 czerwca 1973 w Warszawie) – polski historyk, badacz dziejów nowożytnych, varsavianista, historyk wojskowości. Profesor Uniwersytetu Warszawskiego oraz Wojskowej Akademii Politycznej, długoletni prezes Polskiego Towarzystwa Historycznego (1956–1973).

Był synem Wacława (bankowca, porucznika artylerii) i Marii z Nowohońskich (z rodziny ziemiańskiej). Absolwent Państwowego Gimnazjum im. Stefana Batorego w Warszawie (matura 1926)^[1]. Po jego ukończeniu podjął studia z historii i historii sztuki na Uniwersytecie Warszawskim. W gronie jego wykładowców byli m.in. Henryk Mościcki, Wacław Tokarz oraz Oskar Halecki, pod którego opieką obronił w 1931 doktorat (na podstawie pracy Wojna inflancka 1600–1602)^[2]. W latach 1933–1934 uczył historii w gimnazjum w Pruszkowie, od 1935 do 1936 uzupełniał studia na Politechnice Warszawskiej; od 1936 do wybuchu wojny był starszym asystentem w Zakładzie Architektury Polskiej i Historii Sztuki politechniki. Pracował również w Ministerstwie Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego, gdzie był urzędnikiem w Departamencie Wyznań (1935–1937) i doradcą naukowym ministra (1937–1939).

Po wybuchu II wojny światowej pracował początkowo w Archiwum Ordynacji Nieświeskiej, następnie w antykwariacie Czesława Garlińskiego, Bibliotece Narodowej i Bibliotece Uniwersyteckiej w Warszawie; wspólnie z Piotrem Biegańskim, Stanisławem Lorentzem i Janem Zachwatowiczem ratował dzieła sztuki podczas powstania warszawskiego. Pracownik Referatu Żydowskiego w Wydziale Informacji Biura Informacji i Propagandy Komendy Głównej Armii Krajowej, uczestniczył w akcji pomocy Żydom – przygotowywał materiały ujawniające zbrodnie hitlerowskie, utrzymywał kontakty z ugrupowaniami w getcie warszawskim, pomagał w ukrywaniu osób narodowości żydowskiej w domach w Warszawie. Brał także udział w tajnym nauczaniu w konspiracyjnej Wolnej Wszechnicy Polskiej.

Po wojnie kierował Działem Dokumentacji w Państwowym Instytucie Historii Sztuki w Warszawie (1945–1946), następnie prowadził wykłady z historii kultury na Politechnice Warszawskiej (1946–1947). W 1946 związał się zawodowo z Uniwersytetem Warszawskim. Po habilitacji z historii nowożytnej (1946, praca Ulica Marszałkowska w Warszawie 1754–1914) został docentem w Katedrze Historii Nowożytnej Polski (1948–1956); przez pewien czas pracował także w bibliotece uniwersyteckiej (1946–1948 bibliotekarz, 1948 kustosz). W 1954 został profesorem nadzwyczajnym. W kolejnych latach pracował w Katedrach Historii Polski Feudalnej (1956–1959), Historii Polski do XVIII Wieku i Nauk Pomocniczych Historii (1959–1968, 1962–1968 kierownik), Historii Nowoczesnej i Najnowszej (1967–1968, kurator) oraz w Instytucie Historycznym (1968–1973); profesorem zwyczajnym został w 1961. Kierował na uniwersytecie nadzwyczaj licznymi seminariami historycznymi, był promotorem około 70 prac doktorskich.

Poza Uniwersytetem Warszawskim pozostawał związany z Instytutem Historii PAN (1953–1961 kierownik Zakładu Atlasu Historycznego), Wojskową Akademią Polityczną w Warszawie (1957–1968 kierownik Katedry Historii Wojskowości i Sztuki Wojennej), Mazowieckim Ośrodkiem Badań Naukowych w Warszawie (od 1967 przewodniczący Rady Naukowej) oraz Żydowskim Instytutem Historycznym w Polsce (od 1969 przewodniczący Rady Naukowej). W 1945 został przyjęty w poczet członków Towarzystwa Naukowego Warszawskiego (1945 członek korespondent, 1950 członek zwyczajny); był sekretarzem Komisji Atlasu Historycznego Ziem Polskich (1948–1952) oraz sekretarzem Komisji Historii Kultury i Sztuki (1950–1952) Towarzystwa. Był aktywnym działaczem Polskiego Towarzystwa Historycznego, w latach 1953–1955 pełnił funkcję sekretarza, a od 1956 (do końca życia) prezesa. Członek Rady Redakcyjnej Przeglądu Historycznego^[3]. Ponadto należał do Towarzystwa Naukowego w Białymstoku, Towarzystwa Naukowego w Gdańsku, Towarzystwa Naukowego Płockiego, Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Brał udział w Międzynarodowych Kongresach Historycznych w Wiedniu (1965) i Moskwie (1970), zasiadał w Obywatelskim Komitecie Odbudowy Zamku Królewskiego w Warszawie (od 1971) oraz w Stołecznej Radzie Narodowej (1958–1962). Współpracował z organizacjami chrześcijańskimi i harcerskimi. W 1968, za badania nad powstaniem kościuszkowskim, otrzymał nagrodę I stopnia ministra obrony narodowej.

Zmarł w Warszawie, pochowany na cmentarzu Powązkowskim (kwatera 166-6-22)^[4].

Zainteresowania naukowe Herbsta obejmowały historię nowożytną wojskowości, historię miast, historię kultury nowożytnej, metodologię historii i geografię historyczną. Był wybitnym znawcą dziejów Warszawy i Mazowsza. Przeprowadził pełne badania nad genezą polskiej sztuki wojennej XV i XVI wieku oraz kształtowaniem się sztuki dowodzenia w początkach XVII wieku. Dokonał charakterystyki elementów sztuki wojennej, prowadzonej przez wojska improwizowane, badał znaczenie mas ludowych w wojnach polskich. Wiele uwagi poświęcił powstaniu kościuszkowskiemu, m.in. zbadał genezę insurekcji i szlak bojowy oraz wykazał nowatorstwo dowodzenia Kościuszki; opracował pamiętniki Jana Kilińskiego. Analizował instytucję cechu, znaczenie miast polskich w systemie władzy politycznej, dzieje i znaczenie twierdz (m.in. Zamościa i Modlina). Badał dzieje warszawskiej ludności żydowskiej, interesował się historią drukarstwa polskiego oraz znaczeniem sarmatyzmu w kulturze polskiej XVII wieku. Zgromadził bogate materiały źródłowe i ikonograficzne do panowania Zygmunta III Wazy. Współpracował z wieloma czasopismami, m.in. „Biuletynem Historii Sztuki i Kultury” (1937–1939), „Rocznikiem Warszawskim” (1960–1972), „Kwartalnikiem Historycznym”, „Przeglądem Historycznym”, „Wojskowym Przeglądem Historycznym”, „Studiami i Materiałami do Historii Wojskowości”. Był członkiem Komitetu Redakcyjnego Polskiego słownika biograficznego.

Do grona uczniów Stanisława Herbsta należą: Krzysztof Bauer, Robert Bielecki, Barbara Bieńkowska, Czesław Bloch, Roman Bugaj, Tadeusz Chudoba, Tadeusz Dąbkowski, Adam Dobroński, Krzysztof Dumała, Stanisław Frelek, Zbigniew Góralski, Bogdan Hillebrandt, Andrzej Janowski, Ryszard Juszkiewicz, Grażyna Karolewicz, Daniela Kosacka, Jan Kosim, Helena Kozakiewiczowa, Bogusław Krassowski, Edward Krawczyk, Marian Lech, Roman Łoś, Wiesław Majewski, Alicja Makowska, Wiesław Müller, Jadwiga Nadzieja, Tadeusz Marian Nowak, Florentyna Rzemieniuk, Andrzej Rzepniewski, Janusz Sikorski, Jan Skarbek, Barbara Sobolowa, Zdzisław Spieralski, Edward Stańczak, Tomasz Strzembosz, Wacław Szczygielski, Damian Szulecki, Wojciech Trzebiński, Władysław Ważniewski, Jacek Wilczur, Henryk Wisner, Janusz Wojtasik, Bolesław Woszczyński, Jan Ziółek.

• Order Sztandaru Pracy II klasy (1966)
• Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski (1966)
• Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski (29 października 1947)^[5]
• Medal 10-lecia Polski Ludowej (19 stycznia 1955)^[6]
• Odznaka tytułu honorowego „Zasłużony Nauczyciel Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej” (1969)

Ulica nazwana imieniem Stanisława Herbsta znajduje się na warszawskim Ursynowie pomiędzy al. Komisji Edukacji Narodowej a ul. rtm. Witolda Pileckiego (d. Pawła Findera).

Był encyklopedystą. Został wymieniony w gronie edytorów ośmiotomowej Encyklopedii wojskowej wydanej w latach 1931–1939 gdzie zredagował hasła związane z historią wojskowości^[7] . Po II wojnie światowej był współautorem encyklopedii historyczno-geograficznej Miasta polskie w tysiącleciu wydanej w 1965. Zasiadał w komitecie redakcyjnym tej encyklopedii^[8] . Ogłosił ponad 550 prac naukowych, m.in.:

• Entre le Boug et la Vistule: 19 mai–15 juin 1794 (1933)
• Toruńskie cechy rzemieślnicze (1933)
• Kleck 1506 (1934)
• Między Bugiem a Wisłą 1794 (1935)
• Wojna moskiewska 1507–08 (1935)
• Przegląd literatury dotyczącej Warszawy (1936)
• Twierdza Zamość. Część historyczna (1936, z Janem Zachwatowiczem)
• Czasy Zygmunta III (1937)
• Pierwsza Konferencja Historyków Bałtyckich w Rydze 15–20 sierpnia 1937 r. (1937)
• Wojna inflancka 1600–1602 (1938)
• Zarys nauk pomocniczych historii (1948, z Aleksandrem Gieysztorem)
• Ulica Marszałkowska (1949, Książka i Wiedza)
• Miasta i mieszczaństwo Renesansu polskiego (1954)
• Zamość (1955)
• Odrodzenie w Polsce (1956)
• Polska kultura mieszczańska na przełomie XVI i XVII wieku (1956)
• Regionalne badania historyczne w przeszłości i w Polsce Ludowej (1956)
• Studia renesansowe (1956)
• Historia wojskowa: treść, dzieje, metoda i metodologia (1961)
• Kultura polska w źródłach i opracowaniach (1961, z Juliuszem Bardachem)
• Polskie Tysiąclecie (1961, z Aleksandrem Gieysztorem i Bogusławem Leśnodorskim)
• L’historiographie militaire polonaise (1969)
• Umysłowość i ideologia polska w XVII wieku (1969)

• Biogramy uczonych polskich, Część I: Nauki społeczne, zeszyt 1: A–J, Wrocław 1983, s. 474–478.
• Warszawa, Wydanie II. A. Moraczewski. Warszawa 1938, s. 357.
• Walka o dobra kultury Warszawy 1939–1945. T. I, Warszawa 1970, s. 130–142.
• Tadeusz Maciej Ciołek, Gerard Ciołek i przyjaciele: Kalendarium życia i pracy 25 pasterzy krajobrazu i zabytków, Kraków 2019, s. 28, 65, 68, 95, 108, 122, 124, 129, 133, 140, 143, 145, 150, 157, 163, 166, 173, 188, 193, 197, 202, 210, 219, 220, 232, 233, 243-245, 252, 275, 280, 283, 286, 292, 295-297, 307, 311, 312, 372, 374, 383, 387, 395, 396, 404, 410, 414, 417, 418, 430, 432, 434, 437, 438, 440, 451, 457, 461, 467, 476, 482, 484-486, 489, 503, 504, 514, 523, 555, 573, 574, 577, 579, 584, 586.
• Aleksander Gieysztor, Stanisław Herbst 1907-1973, „Rocznik Warszawski”, T. 12, Archiwum Państwowe m. st. Warszawy i Województwa Warszawskiego, Warszawa 1974, s. 1-4.
• Alicja Lutostańska, Herbst Stanisław, [w:] Polski słownik biograficzny konserwatorów zabytków, red. Henryk Kondziela, Hanna Krzyżanowska, z. 2, Poznań, Wyd. Poznańskie 2006, ISBN 83-7177-416-8.
• Wiesław Majewski, Stanisław Herbst – badacz dziejów wojskowych, „Studia z Historii Historiografii Wojskowej” 2 (1989), s. 292–314.
• Stanisław Herbst – historyk i regionalista: 12 lipca 1907 – 24 czerwca 1973, praca zbiorowa pod red. Józefa Kazimierskiego, Warszawa 1996.
• Wiesław Majewski, Stanisław Herbst [1907–1973] – historyk wojskowy, „Przegląd Historyczny” 98 (2007), z. 4, s. 555–557.
• Agata Rafalska, Stefan Ciara, Stanisław Herbst – ostatni polski polihistor (1907–1973), „Rocznik Warszawski” 35 (2007), s. 5–27.
• Hanna Szwankowska, Stanisław Herbst – działacz społeczny, „Przegląd Historyczny” 98 (2007), z. 4, s. 559–562.

• Otton Laskowski: Encyklopedia wojskowa. T. I. Warszawa: Wydawnictwo Towarzystwa Wiedzy Wojskowej i Wojskowego Instytutu Naukowo-Wydawniczego, 1931.
• Praca zbiorowa: Miasta polskie w tysiącleciu, tom I. Wrocław, Warszawa, Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich. Ossolineum, 1965.