Smokey Bear („Niedźwiedź Smokey” ang. smoke – dym) – maskotka Służby Leśnej Stanów Zjednoczonych (USDA Forest Service), od 1944 roku promująca w USA akcję ochrony lasów przed pożarami, symbol jednej z najdłużej prowadzonych kampanii społecznych – kampanii Smokey Bear Wildfire Prevention^[1][2] (CFFP Program, The Cooperative Forest Fire Prevention^[3]).

Znany na świecie wizerunek misia Smokey jest chroniony przez amerykańskie prawo federalne i administrowany przez Forest Service, National Association of State Foresters^[1][4] i Ad Council^[1][5]. Imię Smokey Bear nadano dwóm niedźwiadkom, uratowanym przez Forest Service, oraz dystryktowi obszaru chronionego Lincoln National Forest w Nowym Meksyku. Wielki pożar lasu, który miał miejsce w tym dystrykcie w 2012 roku, nazwano „Little Bear Wildfire”.

Nazwa Smokey Bear została użyta sprzecznie z celami kampanii przeciwpożarowej przez amerykańskich pilotów uczestniczących w wojnie wietnamskiej.

Pożary zagrażały życiu na Ziemi od czasu jego pojawienia się na lądach. Ich przyczyną były np. erupcje wulkanów, uderzenia piorunów lub meteorytów itp. Były jednym z czynników kształtujących struktury ekosystemów o różnej skali od spowodowania globalnego masowego wymierania kredowego (prawdopodobnie spłonęła cała lądowa część biosfery^[6]) do lokalnego umożliwiania rozwoju pirofitów (zob. np. ekologiczne tło pożarów lasów w Yellowstone).

Po opanowaniu ognia przez pierwotnego człowieka i ekspansji gatunku – rozwoju miast i działalności technicznej – pożary coraz częściej miały przyczyny antropogeniczne. W rozrastających się miastach wybuchały trudne do opanowania pożary (m.in. burze ogniowe)^[7]. W Nowym Jorku, w następstwie Wielkiego Pożaru z 1835 roku, ograniczono wykorzystanie drewna w budownictwie (powszechne stało się stosowanie kamienia i cegły)^[8]. Tworzone jednostki straży pożarnej podejmowały coraz większe wyzwania organizacyjne i techniczne. Na przełomie XIX/XX wieku w czasie gaszenia nowojorskich pożarów wyróżniał się odwagą kapitan Joseph B. Martin (ur. 8 grudnia 1862, zm. 24 października 1941), który po jednej z bohaterskich akcji został przedstawiony dziennikarzom^[9]:

Gaszenie pożarów lasu wymaga stosowania innych metod ochrony przeciwpożarowej (np. pasy przeciwpożarowe), zaangażowania wyszkolonych służb i specjalistycznego sprzętu^[10]. Konieczna jest stała obserwacja terenu, umożliwiająca dostrzeżenie zagrożenia w fazie początkowej i zahamowanie rozprzestrzeniania się ognia. Dawno stwierdzono, że potrzebna jest przede wszystkim powszechna świadomość konieczności przestrzegania zasad zachowania się w lasach i w ich otoczeniu, obowiązku alarmowania służb w przypadku dostrzeżenia ognia oraz podporządkowania się zarządzeniom kierujących akcją gaśniczą.

Pożar młyna w Nowym Jorku (1853)

Zagrożenie dla lasów – kolej (iskry z palenisk parowozów i spod kół)

Patrol przeciwpożarowy w Pisgah National Forest w Północnej Karolinie (1923)

Dziewczęta z Camp Fire Girls przy ognisku^[11] (1917)

Do powiązania w świadomości Amerykanów problemu pożarowego zagrożenia lasów z postacią misia o imieniu „Smokey” przyczyniły się wydarzenia z okresu wojny na Pacyfiku, w tym japoński atak na Pearl Harbor (7 grudnia 1941) i ostrzelanie z japońskich okrętów podwodnych wybrzeża Kalifornii (Santa Barbara). Pociski eksplodowały na jednym z licznych w tym stanie pól naftowych^[12], w pobliżu Los Padres National Forest^[13]. Amerykanie odczuli bezpośrednie zagrożenie wojną – walka z pożarami stała się sprawą państwową^[1].

Forest Service (wraz z Cooperative Forest Fire Prevention, War Advertising Council i Association of State Foresters) podjął starania o zwiększenie zaangażowania ludności cywilnej w akcje przeciwpożarowe. Popularyzowano m.in. plakaty z wizerunkami Hitlera i Hideki Tōjō oraz z takimi sloganami jak „Pożary lasów pomagają wrogowi” lub „Nasza nieostrożność, ich tajna broń”^[1].

Po zakończeniu wojny stwierdzono, że głównymi sprawcami pożarów są ludzie – turyści, grzybiarze i inni, nieprzestrzegający zasad bezpieczeństwa. W kolejnej kampanii wykorzystano popularność wyprodukowanego w 1942 roku animowanego filmu Disneya pt. Bambi, adaptacji książki Bambi. Eine Lebensgeschichte aus dem Walde (Bambi. Historia życia z lasu, 1928)^[14], napisanej przez zakazanego w III Rzeszy austriackiego pisarza żydowskiego pochodzenia, Felixa Saltena. W 1944 roku Walt Disney udzielił CFFP rocznego zezwolenia na stosowanie wizerunków bohaterów filmu w czasie nowej kampanii przeciwpożarowej (hasło: „Proszę, panie, nie bądź nieostrożny. Zapobiegaj pożarom lasów. Większe niebezpieczeństwo niż kiedykolwiek!”^[15]). Kampania odniosła sukces, co skłoniło organizatorów do zachowania tematyki kolejnych plakatów – dalszego odwoływania się do zagrożenia leśnych zwierząt. W 1947 roku popularny stał się pierwszy plakat z postacią niedźwiedzia amerykańskiego, któremu nadano imię „Smokey”, co było przypomnieniem postaci kapitana Josepha B. „Smokey” Martina^[1]. Autorem grafiki był Albert Staehle, jeden z najbardziej cenionych amerykańskich ilustratorów, znany z wyrazistych rysunków zwierząt^[16].

„Smokey Bear” symbolizuje kampanię przeciwpożarowej ochrony lasów przez ponad 75 lat. Charakterystycznym elementem jego ubioru jest kapelusz typu M1911 Campaign Hat, noszony m.in. przez strażników leśnych i skautów-zwiadowców Baden-Powella (również przez Kanadyjską Policję Konną).

„Pożary lasów pomagają wrogowi”
„Nasza nieostrożność,ich tajna broń”(1941/1942)

Pierwszy plakat z misiem Smokey (Albert Staehle)(1944)

Smokey Bear z innymi bohaterami bajek(1953)

50-lecie "Camp Fire Girls"(1960)

Lincoln National Forest i „Gap Fire”^[a]

Smokey Bear (Smokey Bear 1)

Żywym symbolem kampanii został niedźwiadek, uratowany w 1950 roku przez strażaków uczestniczących w opanowywaniu pożaru lasu w górach Capitan w Nowym Meksyku (Capitan Gap Fire). W wielkiej akcji uczestniczyły lokalne załogi z Nowego Meksyku i Teksasu oraz Departament Stanu w Nowym Meksyku. Załoga starająca się powstrzymać rozprzestrzenianie się ognia otrzymała meldunek o samotnym niedźwiadku, dostrzeżonym w pobliżu linii ognia. Około 30 strażaków przetrwało przejście frontu burzy ogniowej leżąc na skale twarzami w dół przez ponad godzinę. Dotarli do niedźwiadka, który – ze spalonymi łapami – schronił się na zwęglonym drzewie. Odzyskiwał zdrowie w domu jednego z wybawców, a następnie pod fachową opieką w Santa Fe. Jego los wzbudził wielkie zainteresowanie odbiorców informacji prasowych w całym kraju. Postanowiono zaprezentować niedźwiadka w National Zoological Park w Waszyngtonie pod warunkiem, że będzie to związane z reklamowaniem akcji ochrony lasów^[18]. Uratowany w 1950 roku Smokey Bear miał licznych fanów. Steve Nelson i Jack Rollins napisali na jego temat piosenkę zatytułowaną „Smokey the Bear” („the” wstawiono dla zachowania rytmu). Był tematem licznych książeczek dla dzieci, programów telewizyjnych, filmu animowanego, gier itp. Pozostał w National Zoo do śmierci w 1976 roku (ze swoją partnerką – czarną niedźwiedzicą Goldie – nie miał potomstwa). Został uroczyście pochowany i trwale upamiętniony w Smokey Bear Historical Park w Capitan^[19] i w National Zoo^[20].

Smokey Bear II („Little Smokey”, Smokey Bear 2)

W waszyngtońskim National Zoological Park jego miejsce zajął drugi niedźwiadek urodzony w Lincoln National Forest. „Little Smokey” trafił do National Zoological Park w 1971 roku (Smokey i Goldie „zaadoptowali” go^[19]). Nie był ofiarą pożaru – został uratowany przez Forest Service od śmierci głodowej po osieroceniu przez matkę. W maju 1975 roku nadano mu uroczyście miano Smokey Bear II^[21].

W zakres Cooperative Forest Fire Prevention Program (CFFP) wchodzi m.in. wspomaganie usług publicznych, świadczonych United States Forest Service w ramach ochrony 155 lasów państwowych przed pożarami. Działalność obejmuje np. angażowanie lokalnych społeczności, rozwijanie sponsoringu, przygotowywanie materiałów promocyjnych. Wykorzystywana jest reklama poprzez media oraz różne formy aktywności edukacyjnej^[3].

Edukacyjna działalność Smokey Bear obejmuje różne grupy wiekowe i formy przekazywania wiedzy. W zakres programów wchodzą zagadnienia:

• pożary – korzyści z ognia, nauka o ogniu, naturalne pożary)^[22]
• zapobieganie pożarom – bezpieczne ognisko, spalanie odpadów podwórkowych, użytkowanie i konserwacja sprzętu gaśniczego^[23]

Udostępniane są zestawy materiałów edukacyjnych, przeznaczone dla dzieci^[24] i dla nauczycieli^[25].

W połowie lat 50. XX wieku organizacje najbardziej aktywne w działalności przeciwpożarowej wyróżniano dyplomami uznania. Opracowanie projektu statuetki nagrody powierzono artyście USDA Forest Service, Rudolphowi „Rudy'emu” Wendelinowi. Wendelin zaproponował statuetkę przypominającą Oscara. Projekt został zaakceptowany przez trzech partnerów kampanii przeciwpożarowej – US Forest Service, National Association of State Foresters (NASF) i Ad Council, którzy zdecydowali się na sponsoring. Od 1957 roku Komitet Programowy CFFP corocznie przyznaje złote, srebrne i brązowe statuetki Smokey Bear za wybitne zasługi dla zapobiegania pożarom oraz za nieustanne pogłębianie świadomości zagrożeń pożarami spowodowanymi przez człowieka. Początkowo wyróżniane były instytucje, a w kolejnych latach – grupy i osoby^[26][27].

Jako pierwsze złotą statuetkę otrzymały instytucje^[26]:

• The Advertising Council, Inc. (1957)
• American Forestry Association (1957)
• American Forest Products Institute (1957)
• The Children of America (Judy Bell) (1957)
• The Radio and Television Broadcasters of America (1958)
• Boy Scouts of America (1984)

oraz osoby^[26]: James P. Felton (koordynator ds. reklamy wolontariatu, Virginia, 1976), John Bethea (pisarz, 1985), Joe Baker i James R. Miller (1986), Nancy A. Budd (1987), William Keim (1987), Harry R. „Punky” McClellan (1987; 1985 – srebro, 1977 – brąz). W 2018 roku statuetkę Złotego Smokey Bear otrzymała Carrie Bilbao oraz Mid-Atlantic Forest Fire Compact^[28].

Do wykorzystania wizerunku Smokey Bear sprzecznego z ideą ruchu na rzecz ochrony lasów doszło w latach 1962–1971. Uczestniczący w wojnie wietnamskiej amerykańscy piloci użyli hasła „Only you can prevent a forest” zamiast „Only you can prevent wildfires”. W nowej wersji hasło określało cel akcji – zniszczenie wietnamskich lasów, w których kryli się przeciwnicy; równocześnie niszczono uprawy rolne (Operation Ranch Hand, zob. tęczowe herbicydy, Agent Orange, defoliacja). Zmienione plakaty umieszczono w końcu 1965 roku w otoczeniu budynków „Ranch Hand” w bazach sił powietrznych Langley Air Force Base (Wirginia), Eglin Air Force Base (Floryda) i Biên Hoà Air Base (Wietnam). Równocześnie piloci nadawali imię „Smokey Bears” swoim Douglasom C-47 i innym samolotom^[29].

• W filmie krótkometrażowym Disneya pt. In the Bag, miś Humphrey próbuje podpalić śmieci. Ale powstrzymuje go Smokey, głosząc przy okazji swój slogan.
• Smokey został sparodiowany w odc. 22 serialu Brickleberry. Wzorowana na nim postać Misia Pogorzusia jest alkoholikiem i kobieciarzem, który tylko w telewizji jest wzorem cnot.

• Smokey's Story, Texas Forest Service Sound c. 1970s
• Little Smokey, National Archives 1953
• Smokey Bear na www.flickr.com
• Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 22 marca 2006 r. w sprawie szczegółowych zasad zabezpieczenia przeciwpożarowego lasów (Dz.U. z 2022 r. poz. 1065)
• polskie akty prawne dotyczące Państwowej Straży Pożarnej i ochrony ppoż
• Mapa zagrożenia pożarowego lasu ustalanego zgodnie z metodą IBL przez jednostki organizacyjne Lasów Państwowych w 60 strefach prognostycznych, opracowywana codziennie (w sezonie zagrożenia pożarowego lasu, tj. od 1 IV do 30 IX) przez Laboratorium Ochrony Przeciwpożarowej Lasu IBL