Sándor Márai

Data i miejsce urodzenia	11 kwietnia 1900 Koszyce
Data i miejsce śmierci	22 lutego 1989 San Diego
Narodowość	węgierska
Język	niemiecki, węgierski
Dziedzina sztuki	literatura piękna
Ważne dzieła
Wyznania patrycjusza
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Sándor Márai, właśc. Sándor Károly Henrik Grosschmid de Mára (ur. 11 kwietnia 1900 w Koszycach, zm. 21 lutego 1989 w San Diego) – węgierski prozaik, poeta, publicysta, autor licznych powieści i prowadzonego od 1943 do samobójczej śmierci Dziennika (1985, 1997)^[1].

Pochodził ze starej rodziny saskich osadników^[2]. Jego ojciec Géza Grosschmid (1872–1934) był adwokatem. Dzieciństwo spędził w Koszycach. Tam również rozpoczął edukację w szkole średniej, którą kontynuował następnie w Preszowie i Budapeszcie, gdzie też rozpoczął studia.

Pierwsze wiersze i artykuły opublikował w piśmie Czerwony Sztandar. Po upadku Węgierskiej Republiki Rad w obawie przed represjami białego terroru wyemigrował do Niemiec^[1]. Tam ukończył studia dziennikarskie^[2]. Napisał sztukę teatralną po niemiecku, współpracował też z niemiecką prasą^[2]. Swoją poezję jednak tworzył już tylko po węgiersku. W pierwszych latach twórczości podróżował sporo po Europie, odwiedził np. Frankfurt, Berlin, Paryż.

Ożenił się z Iloną Metzner (Lolą)^[2], rok od niego starszą, również pochodzącą z Koszyc. Przeżyli razem 62 lata^[2]. W 1928 razem z żoną powrócił na Węgry i osiadł w Budapeszcie^[2]. W 1930 rozpoczął pisać w stylu realistycznym. Był pierwszym autorem tłumaczącym dzieła Kafki oraz publikującym teksty krytyczne na temat jego dorobku literackiego. W krótkim czasie osiągnął literacki sukces, a jego dzieła zostały przetłumaczone na angielski, francuski, włoski, hiszpański, portugalski, fiński, chorwacki, czeski, turecki, szwedzki i duński. Był krytycznie nastawiony zarówno do autorytarnych rządów admirała Horthyego, jak i sowiecko-komunistycznej dyktatury. Jego teść – Żyd, zginął w 1944 w niemieckim obozie zagłady Auschwitz^[2]. Pisarz pomagał w ukrywaniu żydowskich dzieci.

W swojej twórczości często poruszał temat zmierzchu świata mieszczańskiego i kryzysu kultury europejskiej^[1]. Po wojnie, w latach 1945–1948, pisarz wydał osiem książek. Jego wydawca został jednak wkrótce upaństwowiony i już zapowiedziana nowa powieść Máraiego trafiła na przemiał, jedynie kilka egzemplarzy ocalili drukarze. Brat pisarza, reżyser filmowy Géza von Radványi, po światowym sukcesie swojego filmu Gdzieś w świecie, nie otrzymał zgody na realizację na Węgrzech nowego obrazu Cyrk Maximus, stracił również stanowisko wykładowcy w szkole filmowej, którą sam zakładał. Obaj bracia wyemigrowali. Sándor Márai w 1948^[1] wyjechał z Węgier z żoną^[3] i ośmioletnim adoptowanym synkiem Janosem^[2]. Do kraju nigdy już nie wrócił.

Do 1952 Márai mieszkał we Włoszech, potem przeniósł się do Stanów Zjednoczonych^[1], gdzie w Nowym Jorku pracował w Radiu Wolna Europa^[2]. W 1956, na wieść o wybuchu powstania przyleciał do Europy, ale w Monachium zdążył jedynie nagrać monologi uciekinierów na taśmę magnetofonową. W 1968 przeszedł na emeryturę^[2] i przeprowadził się do Włoch, do Salerno^[4]. W 1980 wrócił do USA, zamieszkał w San Diego w Kalifornii.

Bardzo ciężko przeżył śmierć żony^[2], która 4 stycznia 1986 zmarła na raka gardła^[2]. 27 listopada 1986 zmarł w Budapeszcie jego brat Géza, 23 kwietnia 1987, kilka miesięcy później, niespodziewanie zmarł w wieku 47 lat jego przybrany syn Janos, który mieszkał z żoną i trzema córeczkami w okolicach San Diego^[3]. 22 lutego 1989 pisarz popełnił samobójstwo^[1], odbierając sobie życie strzałem z pistoletu^[3]. W 1990 otrzymał pośmiertnie najwyższą węgierską nagrodę w dziedzinie kultury i sztuki – Nagrodę Kossutha.

W Koszycach zachował się rodzinny dom Máraiego na ulicy Mäsiarskiej. Na niedalekim skwerze znajduje się oryginalny pomnik pisarza, dzieło Pétera Gáspára. W mieście tym imię Máraiego noszą również szkoła podstawowa i gimnazjum z węgierskim językiem nauczania.

• 1928 Pierwsza miłość (Bébi, vagy az első szerelem; wyd. pol. 2007) – powieść
• 1930 Zbuntowani (wyd. pol. 2009) – z cyklu Dzieło Garrenów (tom 1)
• 1934 Wyspa (A sziget; wydanie pol. 2009) – powieść
• 1934 Wyznania patrycjusza (Egy polgár vállomásai; wyd. pol. 2002) – powieść autobiograficzna
• 1935 Rozwód w Budzie (Válás Budán, wyd. pol. 2019) – powieść
• 1937 Zazdrośni (Féltékenyek; wyd. pol. 2010) – z cyklu Dzieło Garrenów (tom 2)
• 1937 Obcy (Idegen emberek; wyd. pol. 2012) – z cyklu Dzieło Garrenów (tom 3)
• 1938 Cztery pory roku (Négy évszak; wyd. pol. 2015) – miniatury
• 1939 Dziedzictwo Estery (Eszter hagyatéka; wyd. pol. 2008) – powieść
• 1940 Występ gościnny w Bolzano (Vendégjáték Bolzanóban; wyd. pol. 2005) – powieść
• 1940 Sindbad powraca do domu (Szindbád hazamegy; wyd. pol. 2008) – powieść
• 1941 Magia (Mágia; wyd. pol. 2008) – opowiadania
• 1942 Żar ( A gyertyák csonkig égnek; wyd. pol. 2000) – powieść
• 1942 Niebo i ziemia (Ég és föld; wyd. pol. 2011) – felietony
• 1943 Księga ziół (Füves könyv; wyd. pol. 2003) – miniatury
• 1946 Siostra (A Nővér, wyd. pol. 2017) – powieść^[5][6]
• 1947 Znieważeni (Sértődöttek; wyd. pol. 2012) – z cyklu Dzieło Garrenów (tom 4)
• 1948 Maruderzy (Jelvény és jelentés; Utóhang; Sereghajtók; wyd. pol. 2013) – z cyklu Dzieło Garrenów (tom 5)
• 1952 Pokój na Itace (Béke Ithákában; wyd. pol. 2009) – powieść
• 1957 Krew świętego Januarego (San Gennaro vére; wyd. pol. 2007) – powieść
• 1970 Sąd w Canudos (Itélet Canudosban, wyd. pol. 2013) – powieść
• 1972 Ziemia! Ziemia!… Wspomnienia (Föld, föld!…; wyd. pol. 2005) – powieść autobiograficzna, 3 cz. Wyznań patrycjusza
• 1975 Pokrzepiciel (Erősitő; wyd. pol. 2010) – powieść
• 1983 Trzydzieści srebrników (Harminc ezüstpénz; wyd. pol. 2016) – powieść
• 1988 Dzieło Garrenów (A Garrenek műve) – cykl 5 powieści wydanych w latach 1930-1948: Zbuntowani, Zazdrośni, Obcy, Znieważeni, Maruderzy
• W podróży (A negy evszak, Tajak varosok, emberek; Musoron kivul; Kitepett noteszlapok; Vasarnapi kronika, Az irastudo; wyd. pl. 2011) – relacje z podróży

Márai był też autorem dramatów: Przygoda (premiera w listopadzie 1940), Obywatele koszyccy (premiera w grudniu 1942), Czar (premiera 1946) oraz Przybysz w Wenecji (1960) – przeróbka powieści Występ gościnny w Bolzano. Pisał także wiersze. Do najpopularniejszych należą:

• Mowa żałobna (Halotti beszéd) – pokazuje, jak traci się narodowość na emigracji.
• Aniele z nieba (Mennyből az angyal) – opowiada o dramatycznych wydarzeniach 1956 na Węgrzech; tytuł wiersza nawiązuje do pierwszych słów popularnej kolędy.

Wiersze (Összegyűjtött verse) Maraiego ukazały się w Polsce w 2016 w wyborze, przekładzie i opracowaniu Jerzego Snopka. Dwujęzyczny wybór wierszy (27 utworów) wydało wydawnictwo Pogranicze w Sejnach w ramach obchodów Roku Kultury Węgierskiej 2016-2017.

Utwory Máraiego tłumaczyli na język polski Teresa Worowska i Feliks Netz^[7] oraz Irena Makarewicz.

Od 1943 aż do śmierci (1989) pisał również Dziennik (A teljes Napló), który stanowi ważną część jego spuścizny intelektualnej (wyd. pol. Dziennik. Fragmenty – 2006, 2007, 2008, 2009, 2013; Dziennik 1943–1948 – 2016; Dziennik 1949–1956 – 2017, Dziennik 1957–1966 – 2018; Dziennik 1967–1976 – 2019; Dziennik 1977–1989 – 2020) w tłum. i z posłowiem Teresy Worowskiej). Rozpoczęcie pracy nad Dziennikiem wiązało się również z zaprzestaniem pracy dziennikarskiej i publicystycznej. Dziennik opublikowano na emigracji w sześciu tomach. W 1990 został on wydany również na Węgrzech. W 1991 ukazały się również te fragmenty Dziennika, które sam autor we wcześniejszym wydaniu pominął (Ami a naplóból kimaradt – Zapiski wyłączone). Dziennik uznawany jest za jedno z najważniejszych dzieł Máraiego.

• John Maxwell Coetzee, Sándor Márai, „Zeszyty Literackie” 2006, nr 4, s. 31–44.
• Tibor Klaniczay, József Szauder, Miklós Szabolcsi, Historia literatury węgierskiej, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1966, s. 201–202.
• Andrzej Sieroszewski, Sándor Márai, [w:] Mały słownik pisarzy węgierskich, Warszawa: Wiedza Powszechna, 1977, s. 98–99.
• Teresa Worowska, Wielki nieznajomy, [w:] Sándor Márai, Wyznania patrycjusza, wyd. 2, Warszawa: Czytelnik, 2005, s. 497–518.
• „Zeszyty Literackie” 2006, nr 4 (96). – numer monograficzny poświęcony Sándorowi Máraiemu.
• Zwolińska Barbara, Pisać to znaczy żyć. Szkice o prozie Sándora Márai, Gdańsk: Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, 2011.

• Sándor Márai – prorok totalitaryzmu. Dwójka – Program 2 Polskiego Radia, 2013-12-17. [dostęp 2013-12-18].
• Sándor Márai – biografia
• Feliks Netz, "Życie w micie".
• Maciej Mzurkiewicz, Sándor Márai (1900–1989) – świadek wieku totalitaryzmów.
• Ewa Popławska, Sándor Márai – mistrz węgierskiej prozy.
• Sándor Márai – wiersz Aniele z nieba (wersja dwujęzyczna)
• Konrad Ludwicki, Sándor Márai – antropolog, emigrant, humanista (rozważania o istocie pisarstwa Máraiego na przykładzie „Dziennika”).
• Europy w Europie już nie ma. Rozmowa z Teresą Worowską.
• Krisztina Bába, Przygoda Máraiego z teatrem.. teatr-pismo.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-28)].
• MarekM. Radziwon MarekM., „I stare koronki” – adaptacja "Żaru" Sándora Máraiego w Teatrze Narodowym [online], teatr-pismo.pl [dostęp 2021-03-07] [zarchiwizowane z adresu 2020-10-21] .
• Sándor Márai, „Teatr nie zna półtonów” – Sándor Márai pisze o ludziach teatru.. teatr-pismo.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2020-06-28)].
• Barbara Zwolińska, Na peryferiach wielkich miast – casus Sándora Máraia, literata i podróżnika.
• Barbara Zwoilńska, Sándora Máraia widzenie miast (rekonesans).
• Barbara Zwolińska, Tożsamość w ruchu (w) przestrzeni Berlina i Budapesztu (na podstawie W podróży Sándora Máraia oraz Pamięci Pétera Nádasa").
• Knopf
• Hunlit