Ten artykuł dotyczy odkrywcy. Zobacz też: Roald Amundsen – piłkarz.

Roald Amundsen

Roald Engelbregt Gravning Amundsen

Roald Amundsen (1913)
Imię i nazwisko urodzenia	Roald Engelbregt Gravning Amundsen
Data i miejsce urodzenia	16 lipca 1872 Borge
Data i miejsce śmierci	zaginął 18 czerwca 1928 na Morzu Barentsa przy Wyspie Niedźwiedziej
Zawód, zajęcie	polarnik, odkrywca
Narodowość	norweska
Odznaczenia
Złoty Medal Kongresu
Multimedia w Wikimedia Commons
Teksty w Wikiźródłach
Cytaty w Wikicytatach

Roald Engelbregt Gravning Amundsen (ur. 16 lipca 1872 w Borge^[a] w Norwegii, zaginął 18 czerwca 1928 na Morzu Barentsa) – norwesko-duński badacz polarny, pierwszy zdobywca bieguna południowego.

Doświadczenie zdobył, uczestnicząc w wyprawach arktycznych i antarktycznych innych badaczy – był drugim oficerem na statku „Belgica” podczas Belgijskiej Wyprawy Antarktycznej w latach 1897–1899, kiedy dokonano pierwszego udanego zimowania w rejonie Antarktydy.

W latach 1903–1906 jako pierwszy przebył drogę łączącą Ocean Atlantycki i Spokojny, tzw. Przejście Północno-Zachodnie prowadzące przez Ocean Arktyczny wzdłuż północnego wybrzeża Kanady.

W 1910 roku planował wyprawę na biegun północny, lecz gdy nadeszła wiadomość, że jako pierwszy dotarł tam Amerykanin Frederick Albert Cook (1865–1940) i Robert Edwin Peary (1856–1920), Amundsen zmienił plan i postanowił zdobyć drugi z biegunów. Wyprawa ta była wyścigiem z ekspedycją brytyjską, której przewodził porucznik Robert Falcon Scott (1868–1912). Amundsen dotarł do bieguna południowego jako pierwszy, 14 grudnia 1911 roku, a Scott miesiąc później – 17 stycznia 1912 roku (Scott i jego czterej towarzysze zginęli w drodze powrotnej). Norweska wyprawa na biegun odbyła się na statku „Fram” użyczonym Amundsenowi przez rodaka Fridtjofa Nansena.

W 1926 roku wspólnie z pilotem Umberto Nobile i Lincolnem Ellsworthem dokonał pionierskiego przelotu nad biegunem północnym na włoskim sterowcu, oznaczonym symbolem N-1, a przez Amundsena nazwanym „Norge”.

Amundsen przepadł bez wieści w roku 1928, wyruszywszy na pomoc Umberto Nobilemu, który zaginął podczas lotu sterowcem „Italia” nad Arktyką. Nobile został później odnaleziony, natomiast ciała Amundsena nie odnaleziono.

W uznaniu zasług Amundsena jego nazwiskiem nazwano wiele obiektów geograficznych, m.in. morze u wybrzeży Antarktydy czy lodowiec na Antarktydzie. Stacja badawcza Amundsen-Scott na Antarktydzie została nazwana dla upamiętnienia ekspedycji Amundsena i Scotta na przełomie lat 1910–1912.

Roald Amundsen urodził się 16 lipca 1872 roku w Borge^[1] . Był najmłodszym z czterech synów Jensa Ingebrigta Amundsena (1820–1886) i Hanny Henrikke Gustavy Sahlquist (1837–1893)^[1] . Rodzina Amundsenów była armatorem w rejonie Hvaler^[1] .

Pod wpływem lektury książek brytyjskiego badacza Arktyki Johna Franklina (1786–1847), już w wieku 15 lat Amundsen zdecydował, że zostanie polarnikiem^[1] . W 1890 roku, na prośbę matki, rozpoczął studia medyczne^[1] . W 1893 roku zamierzał ubiegać się o miejsce w ekspedycji na Ocean Arktyczny Fridtjofa Nansena (1861–1930), lecz przez wzgląd na matkę wstrzymał się z wyjazdem^[1] . Sukcesy norweskich odkrywców Eivinda Astrupa (1871–1895) i Nansena utwierdziły go w wyborze kariery^[1] .

Po śmierci matki w 1893 roku przerwał studia i rozpoczął intensywne przygotowania do wypraw arktycznych – systematyczne ćwiczenia, codzienne kąpiele w fiordzie, spanie przy otwartym oknie i studiowanie literatury fachowej^[1] . Zimą 1893 roku przeprawił się na nartach przez płaskowyż Hardangervidda, a wiosną 1894 roku popłynął jako szeregowy marynarz na trawlerze „Magdalena” na Ocean Arktyczny^[1] . Wiosną 1895 roku zdobył licencję starszego oficera, a w 1900 roku kapitana żeglugi wielkiej^[2] . Zimą 1896 roku wraz z bratem Leonem ponownie wybrał się na Hardangervidda^[1] . Bracia się zgubili, a Roald prawie zginął, śpiąc w wykopanej pod śniegiem jamie, kiedy rano śnieg wokół niego zamarzł – został uratowany przez Leona^[3] .

Pierwsze doświadczenia polarne zdobył, uczestnicząc w wyprawach arktycznych i antarktycznych innych badaczy.

 Osobny artykuł: Belgijska Wyprawa Antarktyczna.

W 1895 roku Szósty Międzynarodowy Kongres Geograficzny w Londynie przyjął rezolucję wzywającą do zbadania Antarktyki, która była najważniejszym obszarem jeszcze niezbadanym^[4]. Na wezwanie jako pierwsza odpowiedziała Belgia^[4]. W 1895 roku plany ekspedycji przedstawił Belgijskiemu Towarzystwu Geograficznemu młody oficer marynarki belgijskiej Adrien de Gerlache de Gomery (1866–1934)^[4]. Towarzystwo szybko je zaaprobowało i wkrótce rozpoczęto publiczną zbiórkę pieniędzy na sfinansowanie wyprawy^[4]. Patronat nad ekspedycją objął książę Albert, a rząd belgijski dołożył 100 tys. franków^[4].

W lipcu 1896 roku de Gerlache zakupił dawny norweski statek wielorybniczy Patria, który został przemianowany na „Belgica”^[4]. De Gerlache zaczął organizować wyprawę i zebrał międzynarodową załogą^[1] . Amundsen został zaangażowany jako drugi oficer^[5][b]. W wyprawie brał udział również amerykański lekarz Frederick Albert Cook (1865–1940), z którym Amundsen się zaprzyjaźnił^[1] [c]. W 1897 roku „Belgica” popłynęła na południe wzdłuż wybrzeży Ameryki Południowej i Półwyspu Antarktycznego, docierając na Antarktydę^[1] . Po półrocznym rejsie statek został unieruchomiony w krze lodowej na Morzu Bellingshausena, a uczestnicy wyprawy zostali zmuszeni do spędzenia zimy w bardzo niesprzyjających warunkach^[7] . Kierownictwo wyprawy miało problemy z radzeniem sobie z sytuacją, z izolacją, mrozem i ciemnością^[1] . Uczestnicy zdradzali objawy szkorbutu i depresji^[1] , a Emile Danco zmarł z powodu problemów z sercem^[4]. Dzięki Cookowi, wspieranemu przez Amundsena, wyprawa została uratowana przez dietę z surowego mięsa fok i pingwinów^[3]  oraz zastosowania terapii światłem i ciepłem^[1] . Amundsen wraz z Cookiem przetestował wówczas również różnego rodzaju sprzęt, m.in. śpiwory, namioty, narty i sanki^[3] . Było to pierwsze udane zimowanie w rejonie Antarktydy, a wyprawa zebrała wiedzę kluczową dla dalszych badań antarktycznych w zakresie geologii, meteorologii, glacjologii i oceanografii^[4]. Amundsen zdobył swoje pierwsze doświadczenia w regionie polarnym zarówno w zakresie zarządzania wyprawą, jak i technik przetrwania^[1] .

Po powrocie z wyprawy belgijskiej Amundsen uznał, że zebrał wystarczająco dużo doświadczenia, aby rozpocząć przygotowania do własnej wyprawy^[2] . Chociaż nie był naukowcem, to rozumiał potrzebę badania Arktyki^[1]  oraz wagę badań naukowych dla uzyskania wsparcia finansowego^[2] .

Celem wyprawy miało być pokonanie drogi łączącej Ocean Atlantycki z Oceanem Spokojnym, tzw. Przejścia Północno-Zachodniego prowadzącego przez Ocean Arktyczny^[1] . Wyprawa miała również ustalić aktualną pozycję magnetycznego bieguna północnego, która jest zmienna^[1] . Plan Amundsena zyskał poparcie Nansena^[1] . W 1900 roku Amundsen studiował magnetyzm u niemieckiego polarnika i czołowego eksperta w kwestiach magnetyzmu ziemskiego Georga von Neumayera (1826–1909) w instytucie Deutsche Seewarte w Hamburgu, a następnie wiedzę poszerzał w obserwatoriach w Wilhelmshaven i Poczdamie^[1] .

W styczniu 1901 roku na potrzeby wyprawy Amundsen zakupił statek – był to niewielki slup „Gjøa” z 1872 roku o wadze zaledwie 46 ton^[2]  i długości 70 stóp^[1] . Załoga statku składała się z 7 osób^[1] . Latem Amundsen udał się w pięciomiesięczny rejs po wschodnich wodach Grenlandii, by przetestować statek i prowadzić obserwacje oceanograficzne dla Nansena^[2] [1] .

W listopadzie plan wyprawy przez Przejście Północno-Zachodnie został przedstawiony Norweskiemu Towarzystwu Geograficznemu, które zapewniło częściowe finansowanie przedsięwzięcia^[1] . Na wyprawę Amundsen zrekrutował: zastępcę dowódcy Godfreda Hansena (1876–1937) – porucznika duńskiej marynarki wojennej, nawigatora, geologa i astronoma; pierwszego oficera Antona Lunda – specjalistę w nawigacji polarnej, Pedera Ristvedta (1873–1955) – meteorologa i inżyniera, drugiego oficera Helmera Hanssena, Gustava Juela Wiika – badacza magnetyzmu oraz Adolfa Lindstrøma (1866–1939) – kucharza^[2] .

Pomimo dodatkowych funduszy Amundsen popadł w długi i był ścigany przez wierzycieli^[2] . By uciec przed wierzycielami, wyprawa wyruszyła z portu w Kristianii pod osłoną nocy z 16 na 17 czerwca 1903 roku i po dwóch miesiącach dotarła do północno-zachodniej Grenlandii^[1] . Wcześniej w Godhavn zabrała na pokład 20 psów, a następnie przy Dalrymple Rock załadowała prowiant i paliwo od szkockich wielorybników^[2] . Następnie statek minął Beechey Island i popłynął na południe, wchodząc w Cieśninę Franklina^[2] .

W połowie września „Gjøa” zakotwiczyła w zatoce południowej Ziemi Króla Wilhelma, którą nazwano na cześć statku Gjøahavn^[1] . Uczestnicy wyprawy osiedli na brzegu, a osada została później nazwana Gjoa Haven^[8] – Amundsen i jego towarzysze przebywali tu przez dwa lata^[1] . Wiosną 1904 roku Amundsen i Ristvedt przemierzyli ok. 750 km przy pomocy psich zaprzęgów w poszukiwaniach bieguna magnetycznego^[1] . Po dwóch miesiącach udało im się ustalić jego położenie^[1]  – na zachodnim wybrzeżu półwyspu Boothia^[6] . Biegun znajdował się w pobliżu miejsca, gdzie w 1831 roku James Clark Ross (1800–1862) po raz pierwszy znalazł północny biegun magnetyczny^[2] .

Wyprawa zmapowała również okoliczne obszary, poprawiając dotychczasowe mapy^[6] . Amundsen przeprowadził badania etnograficzne okolicy, zbierając kolekcję odzieży i narzędzi Inuitów, którą wraz z wykonanymi przez siebie zdjęciami przekazał później do uniwersyteckiego muzeum etnograficznego w Kristianii^[1] . Amundsen i jego towarzysze nauczyli się od Inuitów budowania igloo i przejęli od nich lokalne ubiory, które znaczniej lepiej chroniły przed mrozem niż stroje europejskie^[2] .

13 sierpnia 1905 roku wyprawa ruszyła dalej na zachód^[2] . Pomimo trudnych warunków: lodu, mgły i niewielkiej ilości wody pod kilem, przejście zostało pokonane i 17 sierpnia „Gjøa” zakotwiczyła przy przylądku Cape Colbourne – najbardziej wysuniętym na wschód punkcie, do którego dotarł jakikolwiek statek płynący z Cieśniny Beringa^[2] . 26 sierpnia napotkano pierwszy statek – był to „Charles Hansson” z San Francisco, którego kapitan jako pierwszy pogratulował Amundsenowi^[2] . Amundsen zamierzał dotrzeć do Cieśniny Beringa, lecz warunki były bardzo złe^[2] .

2 września „Gjøa” została uwięziona w lodzie w pobliżu wyspy Herschel Island^[2]  i załoga musiała spędzić 10 miesięcy na wybrzeżu Jukonu^[1] . Był to poważny cios finansowy i rozczarowanie dla Amundsena^[1] . Zimą Amundsen udał się saniami 1300 km do Eagle na Alasce, aby wysłać telegram z informacją o sukcesie wyprawy^[1] . Podczas nieobecności Amundsena Wiik zachorował i wkrótce zmarł i został pochowany na miejscu^[2] . W połowie sierpnia 1906 roku podróż mogła być wznowiona i 31 sierpnia wyprawa dotarła do Nome, skąd rozpoczął się tryumfalny powrót do Norwegii^[2] . „Gjøa” została podarowana miastu San Francisco i w 1909 roku umieszczona w Golden Gate Park^[2] . W 1972 roku statek wrócił do Norwegii^[1]  i odrestaurowany stoi w muzeum norweskich odkryć polarnych Frammuseet na półwyspie Bygdøy w Oslo^[9].

Amundsen zyskał sławę i dzięki dochodom z wykładów i książki o wyprawie, przetłumaczonej na osiem języków, kupił posiadłość Uranienborg w Svartskog nad fiordem Bunnefjorden na południe od Kristianii^[1] . Spłacił również wierzycieli^[2] .

W 1908 roku Amundsen zaplanował wyprawę na biegun północny, która miała być powtórzeniem dryfu Nansena ku biegunowi północnemu z miejsca położonego dalej na wschodzie oraz kontynuacją badań oceanograficznych Nansena przy użyciu nowego, lepszego sprzętu^[2] . Wiele instrumentów pomiarowych zostało udoskonalonych przez samego Nansena, który wspierał Amundsena w planach nowej wyprawy^[2] . Amundsen przedstawił plany Norweskiemu Towarzystwu Geograficznemu i pozyskał fundusze publiczne i prywatne^[2] . Wyprawa jednak nie doszła do skutku, ponieważ zarówno Frederick Albert Cook (1865–1940), jak i Robert Edwin Peary (1856–1920) twierdzili, że dotarli na biegun północny^[1] .

 Osobny artykuł: Wyprawa Amundsena na biegun południowy.

Wobec fiaska wyprawy na biegun północny, Amundsen zaczął interesować się biegunem południowym i w tajemnicy zmienił plany^[1] . Wyprawa opuściła Kristianię na statku „Fram” 7 czerwca 1910 roku, a jej załoga dowiedziała się o prawdziwym celu podróży na Maderze, ostatnim przystanku przed Antarktydą^[1] . W tym samym czasie biegun południowy zamierzała zdobyć Brytyjska Ekspedycja Antarktyczna pod dowództwem Roberta F. Scotta (1868–1912)^[1] . Amundsen poinformował Scotta o swoich planach telegramem, a wiadomość nie została dobrze przyjęta przez Brytyjczyków^[1] . Amundsen był mocno krytykowany za przystąpienie do wyścigu ze Scottem, jednak stopniowo przyznano, że nie może być on obwiniany za próbę dotarcia na biegun inną drogą i przy użyciu innych metod^[2] .

Wyprawa Amundsena okazała się być bardzo dobrze zaplanowana^[1] . Wybór Zatoki Wielorybiej na bazę do zimowania dał Amundsenowi dobry punkt startowy^[1] , ponieważ do bieguna było o 100 km bliżej niż z obozu Scotta^[10] . Wyprawa złożona z doświadczonych polarników oraz wykorzystanie psich zaprzęgów i nart do przemieszczania się przyczyniło się do sukcesu^[1]  – biegun południowy został zdobyty 14 grudnia 1911 roku przez Amundsena, Olava Bjaalanda (1873–1961), Helmera Hanssena (1870–1956), Sverre Hassela (1876–1928) i Oscara Wistinga (1871–1936)^[1] . Polarnicy umieścili w lodzie norweską flagę i nadali Płaskowyżowi Polarnemu nazwę „Płaskowyżu Króla Haakona VII”^[11] . Wyprawa Amundsena pozostała na biegunie przez cztery dni, po czym wróciła do bazy po 99 dniach nieobecności i przebytych około 3000 km^[1] . Ekspedycja Scotta dotarła na biegun 18 stycznia 1912 roku, lecz nigdy nie wróciła (Scott i jego czterej towarzysze zginęli w drodze powrotnej)^[2] .

W 1912 roku wyprawa przybyła do portu w Hobarcie na Tasmanii, skąd Amundsen wysłał pierwszy raport z wyprawy^[2] . Statek udał się potem na przegląd do Buenos Aires i miał dalej płynąć przez Pacyfik ku Cieśninie Beringa – Amundsen zamierzał wznowić wyprawę na Ocean Arktyczny i biegun północny^[2] . W 1913 roku podczas pobytu w Stanach Zjednoczonych zasugerowano mu, że „Fram” mógłby być pierwszym statkiem, który przepłynie przez Kanał Panamski^[2] . Amundsen zapalił się do tego pomysłu i skierował statek do Colón, jednak po dwóch i pół miesiąca czekania stracił cierpliwość^[2] . „Fram” popłynął z powrotem do Buenos Aires z rozkazem opłynięcia przylądka Horn i udania się do San Francisco^[2] . Jednak podróż trwała zbyt długo, by zdążyć latem 1914 roku do Cieśniny Beringa i Amundsen postanowił skierować „Fram” do Norwegii, by stamtąd wyruszyć w 1915 roku, podążając trasą Nansena z 1893 roku – wzdłuż północnego wybrzeża Syberii na wschód^[2] .

Wszyscy członkowie ekspedycji zostali nagrodzeni Norweskim Medalem Bieguna Południowego (norw. nynorsk Sydpolsmedaljen), ustanowionym przez króla Haakona w celu uczczenia sukcesu Amundsena^[12]. W 1913 roku Amundsen otrzymał Specjalny Złoty Medal National Geographic Society^[6] . Dokumentacja wyprawy została wpisana w 2005 roku na listę Pamięć Świata^[13].

„Fram” dotarł do Norwegii dwa tygodnie przed wybuchem I wojny światowej^[2] . W obliczu wojny, Amundsen musiał zawiesić swoje plany^[2] . Od dawna interesował się wykorzystaniem samolotów w wyprawach arktycznych i jeszcze będąc w Stanach Zjednoczonych zakupił dwupłatowiec produkcji francuskiej firmy Farman, który udostępnił rządowi Norwegii po wybuchu wojny^[2] . Jako jeden z pierwszych w Norwegii uzyskał licencję pilota^[1] . W czasie wojny Amundsen wzbogacił się na transporcie morskim, a zarobione pieniądze przeznaczył w 1916 roku na budowę nowego statku^[1] . „Fram” spróchniał podczas pobytu w tropikach^[2]  i Amundsen zbudował nową jednostkę na podobieństwo „Frama”, którą nazwał na cześć królowej Norwegii „Maud”^[1] .

W 1918 roku Amundsen powrócił do planu wyprawy na Ocean Arktyczny^[2] , powtórzenia dryfu Nansena bardziej północną trasą i dotarcia do bieguna północnego^[6] . Ekspedycja wyruszyła na statku „Maud” 18 lipca 1918 roku z Vardø^[2] . W wyprawie brali udział m.in.: kapitan Helmer Hansen, pierwszy oficer Oscar Wisting, geofizyk Harald Ulrik Sverdrup (1888–1957) i Martin Rønne (1861–1932)^[1] . Po drodze zabrano rosyjsko-norweskiego radiotelegrafistę Giennadija Olonkina (1898–1960), który miał również pełnić funkcję tłumacza^[1] .

We wrześniu 1918 roku „Maud” utknęła na prawie rok przy przylądku Czeluskin, a czas ten wykorzystano na badania naukowe i zmapowanie regionu^[2] . Dopiero 12 września 1919 roku, po rozkuciu lodu i zastosowaniu burłaczenia statek udało się pchnąć na otwarte wody i popłynięto dalej na wschód^[2] . Tam dwóch uczestników zgłosiło się na ochotnika, by zawieźć zapisy obserwacji do portu Dikson, ale nie dotarli oni nigdy do celu^[2] . „Maud” płynęła dalej na wschód, lecz było już zbyt późno, by przedostać się na północ^[2] . 21 września statek utknął ponownie w lodzie i załoga zmuszona była zimować na wybrzeżu wyspy Ajon^[2] , ok. 800 km od krańca Północnej Drogi Morskiej^[1] . Amundsen był fizycznie osłabiony – przeszedł skomplikowane złamanie ramienia, przeżył atak niedźwiedzia polarnego i zatrucie tlenkiem węgla^[1] . Zimą Sverdrup udał się na osiem miesięcy na tereny Czukczów^[2]  i przeprowadził serię badań etnograficznych^[1] . Hanssen i Wisting udali się na wschodnie wybrzeże, aby spróbować przeprawić się przez Cieśninę Beringa i dotrzeć do Nome na Alasce^[1] . Cieśnina nie była żeglowna, lecz Hanssenowi udało się nadać telegramy z Anadyru^[1] . Hanssen i Wisting wrócili po ponad sześciu miesiącach nieobecności i pokonaniu 1500 km psim zaprzęgiem^[1] . Wyprawa została wznowiona w lipcu 1920 roku i 28 lipca „Maud” dotarła do Nome^[2] .

W Nome uczestnicy mieli możliwość opuszczenia wyprawy – czterech z ośmiu zdecydowało się na powrót do domu^[2] . Został Amundsen, Sverdrup, Wisting i Olonkin^[1] . Amundsen planował wrócić na wybrzeże Syberii, by tam rekrutować nowych członków załogi i kontynuować wyprawę^[2] . Warunki lodowe były jeszcze gorsze niż wcześniej i po awarii wału napędowego Amundsen zmuszony był do ponownego, trzeciego zimowania – tym razem niedaleko od miejsca, gdzie zimował Adolf Erik Nordenskiöld (1832–1901) i jego „Vega” podczas pierwszej przeprawy przez Przejście Północno-Wschodnie w latach 1878–1879^[2] . Podczas zimowania Sverdrup z Wistingiem wyruszyli na trzymiesięczną wyprawę, aby zbadać Półwysep Czukocki^[1] .

W lipcu 1922 roku statek był wolny od lodu, lecz z powodu uszkodzenia śruby okrętowej Amundsen skierował statek ponownie do Stanów Zjednoczonych, by dokonać napraw i uzupełnić zapasy^[1] . Sam udał się do Norwegii, by załatwić sprawy finansowe^[1] . Kiedy wrócił do Nome, przywiózł dwa samoloty – jeden mniejszy zwiadowczy i drugi większy transportowy^[1] . Zdecydował się podzielić wyprawę: sam miał wziąć największy samolot i zimować na północnym wybrzeżu Alaski, by wystartować wiosną z lądu, a „Maud” z Wistingiem, Sverdrupem i załogą miała podjąć kolejną próbę pokonania Północnej Drogi Morskiej^[1] .

Statek wydostał się z lodu po dwóch latach na północ od Wysp Nowosyberyjskich i kierował się do Cieśniny Beringa^[2] . Kolejne zimowanie miało miejsce u ujścia Kołymy^[2] . W końcu ekspedycja „Maud” powróciła do Seattle w październiku 1925 roku^[2] . Dzięki bogactwu poczynionych obserwacji ekspedycja była naukowym sukcesem^[2] . Wyprawa nie osiągnęła wprawdzie bieguna północnego, lecz jako druga w historii przepłynęła przez Przejście Północno-Wschodnie^[14].

Jesienią 1922 roku Amundsen wraz z pilotem Oskarem Omdalem (1895–1927) założyli bazę w Wainwright na północnej Alasce^[1] . Amundsen zimował w Nome, a Omdal samotnie w bazie^[1] . Wiosną 1923 roku odbyli dwa loty testowe, a ponieważ za każdym razem mieli problemy z podwoziem, zaprzestali testów^[1] .

Amundsen popadł w problemy finansowe^[1] . We wrześniu 1923 roku Amundsen zmuszony był ogłosić bankructwo^[15] . By zarobić, w 1924 roku wyjechał na tournée z wykładami po Stanach Zjednoczonych, jednak jego silny norweski akcent sprawił, że nie odniósł sukcesu^[1] . W 1925 roku statek „Maud” został zajęty na poczet jego długów i sprzedany Kompanii Zatoki Hudsona (ang. Hudson's Bay Company)^[d][1] .

W 1925 roku pojawił się amerykański syn milionera, Lincoln Ellsworth (1880–1951), i zaproponował, że sfinansuje nową wyprawę Amundsena na biegun północny^[1] . Sam Ellsworth brał udział w wyprawie jako nawigator^[17]. Amundsen zamierzał dotrzeć na biegun ze Svalbardu na dwóch wodnosamolotach Dornier N24 i N25^[18] . Wyprawa wyruszyła 21 maja 1925 roku^[19] . N25 pilotował Hjalmar Riiser-Larsen (1890–1965)^[18] , a N24 Leif Dietrichson (1890–1928)^[19] . Według wcześniejszych obliczeń wyprawa miała osiągnąć biegun po 8 godzinach lotu^[17]. Po 8 godzinach lotu, samoloty N24 i N25 wylądowały na krze lodowej, by dokładnie określić pozycję^[19] . Wyprawa osiągnęła jednak jedynie szerokość 87°43'N^[20] [1]  – ok. 250 km od bieguna^[10] . Samoloty osiadły w odległości 3–4 mil morskich od siebie^[19] . Przy starcie N24 doznał uszkodzeń i po wylądowaniu zaczął nabierać wody^[17]. Załoga wydobyła paliwo i zapasy, i próbowała na nartach dotrzeć do N25^[17]. Lód był jednak cienki i Dietrichson wraz z mechanikiem Oskarem Omdalem wpadli do wody^[17]. Zostali uratowani przez Ellswortha^[17]. Dotarcie do N25 zabrało im prawie cały tydzień^[17]. Wszyscy uczestnicy budowali potem przez trzy i pół tygodnia pas startowy na lodzie^[20] . 15 czerwca Riiser-Larsen zdołał wystartować, zabierając na pokładzie wszystkich sześciu uczestników wyprawy z powrotem do Svalbardu^[20] [17].

Po nieudanej próbie dotarcia na biegun wodnosamolotami Ellsworth zgodził się na sfinansowanie kolejnej wyprawy – tym razem sterowcem^[1] .

Amundsen planował wspólnie z włoskim pilotem Umberto Nobile i Ellsworthem dokonać pionierskiego przelotu nad biegunem północnym na sterowcu, oznaczonym symbolem N-1, a przez Amundsena nazwanym „Norge”^[21] . W tym samym czasie podobne plany miał amerykański pilot Richard Byrd (1888–1957), który wraz z Floydem Bennettem (1890–1928) planował przelot nad biegunem północnym samolotem Fokker F.VII/3m o nazwie „Josephine Ford”^[21] . Amundsen czekał z wylotem, aż „Norge” będzie w pełni sprawna^[22] . Byrd i Bennett dokonali przelotu jako pierwsi, jednak nie wszyscy wierzyli, by udało im się przelecieć nad biegunem, ponieważ wrócili dość szybko do bazy^[22] . Wyprawa Amundsena wyruszyła wkrótce po powrocie Byrda i Bennetta^[22] . W locie brali udział: Amundsen, Ellsworth, Nobile, pięciu włoskich mechaników, Riiser-Larsen, Wisting, pięciu innych Norwegów i szwedzki meteorolog Finn Malmgren (1895–1928)^[1] .

Sterowiec wystartował 11 maja 1926 roku i następnego dnia przeleciał nad biegunem północnym, gdzie wyrzucono na lód flagi Norwegii, Włoch i Stanów Zjednoczonych^[1] . Amundsen i Wisting stali się pierwszymi ludźmi, którzy dotarli do obydwu biegunów^[1] . Wobec wątpliwości co do zdobycia bieguna północnego przez Cooka, Peary'ego i Byrda, dotarcie na biegun północny przez załogę sterowca było pierwszym w pełni udokumentowanym zdobyciem bieguna^[1] . 13 maja „Norge” wylądowała w Teller na Alasce, sterowiec został zdemontowany, a uczestnicy wrócili do domu konwencjonalnymi środkami transportu^[1] . Amundsen i Nobile wdali się w publiczny konflikt o to, kto miał większe zasługi dla zdobycia bieguna, co bardzo nadszarpnęło ich reputację^[1] .

Po powrocie Amundsen nadal zmagał się z problemami finansowymi^[1] . W 1927 roku wydał autobiografię^[1] .

W maju 1928 roku Nobile rozbił się na lodzie na północny wschód od Svalbardu w drodze powrotnej z wyprawy na biegun północny sterowcem „Italia”^[1] . Akcje ratunkowe ruszyły z kilku krajów^[1] . Amundsen również pospieszył na ratunek^[1] . Za pośrednictwem norweskiego biznesmena rząd francuski dostarczył mu łódź powietrzną Latham 47, którą pilotował Leif Dietrichson^[1] .

Wyprawa ratunkowa Amundsena ruszyła z Tromsø 18 czerwca 1928 roku^[19] . Po raz ostatni kontakt radiowy z samolotem miał miejsce trzy godziny później, kiedy znajdował się w okolicy Wyspy Niedźwiedziej^[19] . Następnie kontakt się urwał^[19] .

Koczująca na lodzie załoga „Italii” została wkrótce dostrzeżona przez samolot włoski, a 23 czerwca obok obozu wylądował szwedzki pilot Einar Lundborg (1896–1931)^[23], który zabrał Nobile i jego psa^[24]. Pilot wrócił po resztę załogi, lecz samolot rozbił się przy lądowaniu^[24]. Rozbitkowie zostali ostatecznie uratowani 12 lipca przez radziecki lodołamacz „Krasin”^[24][23].

Akcja ratunkowa została poszerzona o zaginioną załogę Latham 47 dopiero po kilku dniach^[22] . Początkowo uważano, że Amundsen mógł polecieć po zaginionych koczujących na lodzie na północny wschód od Svalbardu^[22] . Poszukiwania prowadzono bezskutecznie przez pięć dni^[15] .

Ponad dwa miesiące później odnaleziono w morzu jeden z pływaków maszyny Latham 47^[19] . Potem jeszcze pojawił się przerobiony zbiornik na paliwo^[24]. Uważa się, że samolot rozbił się u wybrzeży Wyspy Niedźwiedziej, lecz nikogo nigdy nie odnaleziono^[24].

Kolejne próby odnalezienia wraku Latham 47 podjęto w 2004 i w 2009 roku, jednak nie przyniosły one żadnych rezultatów^[22] .

• Krzyż Wielki Orderu Świętego Olafa (1906, Norwegia)^[1] 
• Złoty Medal Czynu Obywatelskiego (1925, Norwegia)^[1] 
• Medal Bieguna Południowego (1912, Norwegia)^[1] 
• Krzyż Wielki Orderu Gwiazdy Polarnej (Szwecja)^[25]
• Złoty Medal Zasługi z okuciem (1907, Dania)^[26]
• Order „Pour le Mérite” za Naukę i Sztukę (Prusy)^[25]
• Wielki Oficer Orderu Legii Honorowej (Francja)^[25]
• Złoty Medal Kongresu (1928, Stany Zjednoczone)^[27]

Lista podana za I Norsk biografisk leksikon^[1] :

• Nordvestpassagen. Beretning om Gjøa-ekspeditionen 1903–1907, 1907
• Sydpolen. Den norske sydpolsfærd med Fram 1910–1912, 1912 (pol. „Zdobycie bieguna południowego”, wydanie polskie w 1957 roku^[6] )
• Nordostpassagen. Maudfærden langs Asiens kyst 1918–1920. H.U. Sverdrups ophold blandt tsjuktsjerne. Godfred Hansens depotekspedition 1919–1920, 1921
• Gjennem luften til 88° nord. Amundsen-Ellsworths polflyvning 1925, 1925
• Den første flukt over Polhavet, (wspólnie z Ellsworthem), 1926 (pol. „ZLot do bieguna północnego”, wydanie polskie ok. 1926 roku^[6] )
• Mitt liv som polarforsker, 1927 (pol. „Moje życie polarnika”, wydanie polskie w 1993 roku^[6] )
• Ekspedisjonsberetningene ble også utgitt i en samleutgave, Opdagelsesreiser, 1928–30

Amundsena i jego dokonania upamiętniają liczne pomniki i tablice pamiątkowe, m.in. we francuskim Caudebec-en-Caux (gdzie wyprodukowano Latham 47), norweskim Tromsø i Ny-Ålesund^[22] .

Na cześć Amundsena nazwano m.in. następujące obiekty geograficzne:

• Na Antarktydzie:
  • Morze Amundsena^[28] – morze szelfowe u wybrzeży Antarktydy
  • Zatoka Amundsena^[28] – zatoka u wybrzeży Ziemi Enderby'ego^[29]
  • Amundsenisen – region na Ziemi Królowej Maud
  • Lodowiec Amundsena^[30] – lodowiec w Górach Transantarktycznych, na Antarktydzie Wschodniej^[31]
  • Amundsen Coast^[32] – wybrzeże na południe od Lodowca Szelfowego Rossa
  • Amundsen Ridges^[33] – grzbiet podwodny
  • Amundsen Arm – wschodnia część Zatoki Wielorybiej, prawdopodobnie już nie istnieje z powodu wielkich zmian w konfiguracji Lodowca Szelfowego Rossa^[34]
  • Mount Amundsen – nunatak na wschód od Lodowca Denmana^[35]
  • Amundsen Icefall^[36]
• W Kanadzie:
  • Zatoka Amundsena^[37] – zatoka na Morzu Beauforta
• W Norwegii:
  • Lodowiec Amundsena (norw. Amundsenisen)^[38]
  • Roaldryggen – pasmo górskie na południowym Spitsbergenie^[39]
• Na Oceania Arktycznym:
  • Basen Amundsena^[40]
• Amundsen – krater księżycowy^[41]
• (1065) Amundsenia – planetoida nazwana jego nazwiskiem^[42][43]

 Osobny artykuł: Amundsen-Scott.

W 1957 roku na biegunie południowym została wybudowana amerykańska stacja badawcza nazwana Amundsen-Scott^[44] w celu upamiętnienia dwóch ekspedycji zorganizowanych w ten rejon na przełomie lat 1910–1912^[45]. Stacja funkcjonuje przez cały rok i prowadzi badania z zakresu astronomii, sejsmologii oraz klimatologii^[46].

• Roald Amundsen – żaglowiec^[47]
• KNM Roald Amundsen (F311) – fregata rakietowa typu Fridtjof Nansen^[48]
• CCGS Amundsen – lodołamacz Kanadyjskiej Straży Przybrzeżnej^[49]
• MS Roald Amundsen – norweski statek wycieczkowy^[50]

• Amundsen-Nobile Climate Change Tower – wieża badawcza w Ny-Ålesund w Norwegii^[51]

Od 25 października 1976 roku badacz jest patronem ulicy na terenie obecnej dzielnicy Ursynów w Warszawie^[23]. Ulica Amundsena znajduje się także w dzielnicy Piecki-Migowo w Gdańsku.

Od 17 czerwca 1999 roku Roald Amundsen jest również patronem szkoły podstawowej w Skroniowie (gm. Jędrzejów, pow. jędrzejowski, woj. świętokrzyskie)^[52].

• Roald Amundsen: The South Pole: An Account of the Norwegian Antarctic Expedition in the „Fram”, 1910-1912, Tom 1. C. Hurst, Limited, 1912. ISBN 978-0-903983-47-1. (ang.).
• Susan Barr: Leif Dietrichson. W: I Norsk biografisk leksikon. 2009-02-13. (norw.).
• Susan Barr: Roald Amundsen. W: I Norsk biografisk leksikon. 2014-09-29. (norw.).
• William Barr: British Graham Land expedition. W: Beau Riffenburgh: Encyclopedia of the Antarctic. Taylor & Francis, 2007. ISBN 978-0-415-97024-2. (ang.).
• Stephen R. Bown: The Last Viking: The Life of Roald Amundsen. Hachette UK, 2012. ISBN 978-0-306-82162-2. [dostęp 2019-08-03]. (ang.).
• Garth James Cameron: From Pole to Pole: Roald Amundsen's Journey in Flight. Pen and Sword, 2013. ISBN 978-1-4738-3447-7. [dostęp 2019-08-03]. (ang.).
• Alina i Czesław Centkiewiczowie, Człowiek, o którego upomniało się morze (fabularyzowana biografia)
• Roald Amundsen, [w:] Encyclopædia Britannica [dostęp 2019-08-03]  (ang.).
• Amundsen Roald, [w:] Encyklopedia PWN [online], Wydawnictwo Naukowe PWN [dostęp 2019-08-03] .
• The Fram Museum: The N24/N25 flight towards the North Pole (1925). frammuseum.no. [dostęp 2019-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-05-23)].
• Vera Henriksen: Bernt Balchen. W: I Norsk biografisk leksikon. 2009-02-13. (norw.).
• Roland Huntford: The Last Place on Earth. Pan Books, 1983. ISBN 978-0-330-28816-3.
• Charles W. Johnson: Ice Ship: The Epic Voyages of the Polar Adventurer Fram. ForeEdge from University Press of New England, 2014. ISBN 978-1-61168-604-3. [dostęp 2019-08-03]. (ang.).
• Ulf Larsstuvold: Hjalmar Riiser Larsen. W: I Norsk biografisk leksikon. 2009-02-13. (norw.).
• Harald Ulrik Sverdrup: Roald Engelbregt Gravning Amundsen (1872–1928). frammuseum.no. [dostęp 2019-08-02]. [zarchiwizowane z tego adresu (2019-08-04)]. (ang.).
• Hans Olav Thyvold: Roald Amundsen. Font Forlag AS, 2012. ISBN 978-82-8169-179-7. [dostęp 2019-08-03]. (ang.).
• Urzędowy Wykaz Polskich Nazw Geograficznych Świata, „Nazewnictwo geograficzne Świata”, Główny Urząd Geodezji i Kartografii, Warszawa: Komisja Standaryzacji Nazw Geograficznych poza Granicami Rzeczypospolitej Polskiej, 2013, ISBN 978-83-254-1988-2 [dostęp 2019-08-03] .???
• Leszej Wątróbski: Polscy badacze Antarktyki. [w:] forumakademickie.p [on-line]. 1998. [dostęp 2019-08-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2018-07-07)]. (pol.).

• Norsk Polarhistorie: Roald Amundsen. [w:] www.polarhistorie.no [on-line]. [dostęp 2019-08-05]. (norw.).
• Roald Amundsen – publikacje w bibliotece Polona (pol.)