Reszel

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Widok na centrum miasta. Po prawej gotycki zamek.
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	kętrzyński
Gmina	Reszel
Data założenia	1241
Prawa miejskie	1337
Burmistrz	Andrzej Lewandowski
Powierzchnia	3,82[1] km²
Wysokość	115 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	4045[1] 1058,9 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 89
Kod pocztowy	11-440
Tablice rejestracyjne	NKE
Położenie na mapie gminy Reszel Reszel
Położenie na mapie Polski Reszel
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Reszel
Położenie na mapie powiatu kętrzyńskiego Reszel
54°03′11,69″N 21°09′09,08″E/54,053247 21,152522
TERC (TERYT)	2808054
SIMC	0964979
Urząd miejski Rynek 24 11-440 Reszel
Multimedia w Wikimedia Commons
Hasło w Wikisłowniku
Strona internetowa
BIP

Reszel (niem. Rößel, lit. Rešlius) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie kętrzyńskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Reszel. Położone jest na Pojezierzu Mrągowskim, nad rzeką Sajną, dopływem Gubra wpadającego do Łyny.

Pod względem historycznym Reszel leży na Warmii, na obszarze dawnego pruskiego terytorium Barcji^[2]. Miasto z wieloma zabytkami, należące do sieci cittàslow. Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Reszel liczył 4045 mieszkańców^[1].

 Osobny artykuł: Reszelskie kalendarium.

W 1241 wojska krzyżackie zdobyły gród pruskiego plemienia Bartów, który w tym czasie nosił staropruską nazwę Resel (Reszel). W miejscu zniszczonego grodu postawiono strażnicę. Prusowie rok później, podczas powstania, odbili gród i utrzymali go przez pięć lat. W 1247 gród został ponownie zajęty przez wojska zakonne. Kolejne umocnienia krzyżackie zostały pobudowane dwa lata później i przetrwały do 1261. W tym roku wybuchło II powstanie pruskie. Załoga krzyżacka sama zniszczyła gród i wycofała się najprawdopodobniej do Braniewa. Powstanie upadło w 1273.

Już w 1243 papież Innocenty IV zlikwidował biskupstwo pruskie i ustanowił na tych ziemiach diecezje: chełmińską, pomezańską, warmińską i sambijską. Na mocy tego postanowienia, dwie trzecie ziem z każdej diecezji miało należeć do zakonu krzyżackiego a jedna trzecia do biskupów. Przez ciągłe walki powstańcze, najazdy jaćwińskie i litewskie, ziemie wokół Reszla wraz ze strażnicą mogły przejść pod panowanie biskupie w 1275. Reszel już w 1254 przypadł biskupowi warmińskiemu – w dokumentach wymieniany jako „castrum Ressel”

W 1300 mieszczanie z Braniewa założyli przy strażnicy osadę handlową. Jej szybki rozwój pozwolił kapitule warmińskiej i wójtowi biskupiemu Henrykowi z Lutr na wystawienie 12 lipca 1337 przywileju lokacyjnego na prawie chełmińskim. Pierwszym sołtysem (burmistrzem) został braniewski mieszczanin Eleus. Miasto budowane było według wcześniej ustalonego planu. Posiada zachowany średniowieczny układ urbanistyczny. W 1372 rozpoczęto budowę murów obronnych z basztami i trzema bramami: Wysoką, Królewiecką i Rybacką. W tym czasie Reszel był trzecim co do wielkości miastem Warmii, po Braniewie i Lidzbarku Warmińskim.

Po bitwie pod Grunwaldem Reszel przeszedł pod panowanie Władysława Jagiełły, ale jeszcze jesienią 1410 przywrócono władzę zakonną. W 1440 Reszel przystąpił do Związku Pruskiego założonego w Kwidzynie, jako jedno z miast założycielskich.

Tajna Rada Związku Pruskiego w dniu 4 lutego 1454 wypowiedziała posłuszeństwo władzom zakonnym. Dwa dni później opanowano większość zamków krzyżackich i biskupich. Obroniły się tylko Malbork, Sztum i Chojnice. Na prośbę Związku Pruskiego w 1454 król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił włączenie regionu, wraz z Reszlem, do Korony Polskiej. Wojska zakonne rok później opanowały Reszel, biskupom warmińskim przekazały miasto dopiero w 1462. Biskup Paweł Legendorf ponownie poddał całą Warmię Polsce w 1464. Przynależność Warmii do Polski potwierdzono w pokoju toruńskim kończącym wojnę trzynastoletnią, Reszel stał się polskim miastem granicznym.

Z Reszlem związany był biskup Fabian Luzjański. Ojciec jego był burgrabią reszelskim. Przyszły biskup porwany został w 1472 przez podjazd krzyżacki z pobliskich Łężan. Krzyżacy pod murami Reszla zażądali poddania miasta, szantażując, że zabiją dziecko, jeśli bramy miasta nie zostaną otwarte. Dowodzący obroną Paweł z Mgowa Legendorf nie poddał zamku mimo próby przekupstwa, a dziecko zostało jednak odbite i obyło się bez otwierania bram miasta^[3].

Z inicjatywy bpa Łukasza Watzenrodego (wuja Mikołaja Kopernika) w 1505 rozpoczęto budowę nowych murów obronnych i fortyfikacji miasta, które to umocnienia pomogły obronić miasto w 1520 podczas szturmu wojsk zakonnych. Mieszczanie reszelscy dobrze prosperowali w wieku XV i XVI, ale największy rozkwit nastąpił w okresie baroku. Pracowały tu liczne warsztaty malarskie i złotnicze. Sławni byli rzeźbiarze, m.in. Krzysztof Peucker (1662-1735) oraz rodzina Schmidtów.

Wojny polsko-szwedzkie nie spowodowały zniszczeń. Jezuici, wypędzeni z Braniewa w 1631 przejęli zabudowania klasztorne pozostałe po zakonie augustianów i utworzyli kolegium, w którym wykształciło się prawie 6 tysięcy absolwentów. W szkole kształcili się katolicy i protestanci. Jednym z rektorów (w latach 1670–1673) był Mikołaj Slaski. Kolegium w Reszlu miało mecenasa w królu Janie Kazimierzu, który utworzył fundusz stypendialny dla jego uczniów. Na dobrach żywieckich ulokował 100 tys. zł (odpowiadało to 25% rocznych dochodów dominium warmińskiego), z których 6% rocznie przekazywano do Reszla.

Rozwój miasta i zamożność mieszkańców pozwoliła na wykupienie miasta spod władzy biskupiej w 1655 Reszel w okresie baroku znany był jako miasto artystów. Zamek reszelski był jedną z rezydencji ostatniego biskupa warmińskiego Ignacego Krasickiego. W owym czasie w Reszlu funkcję proboszcza pełnił Marcin Krasicki – brat biskupa.

Po I rozbiorze Polski Reszel dostał się pod panowanie pruskie. Zamek został przekształcony w więzienie oraz magazyn zboża i spirytusu. W latach 1806 i 1807 dwa kolejne pożary mocno zniszczyły miasto. Prawie całe miasto spłonęło, ocalał m.in. kościół gimnazjalny, jeden z budynków kolegium, wikarówka oraz zamek. By odbudować miasto rozebrano część murów obronnych, zamek został przekazany gminie ewangelickiej. Pomieszczenia w skrzydle południowym zostały przekształcone w zbór. W 1816 r. ukończono budowę ratusza. Kolejne lata to powolny upadek miasta, powodowany m.in. pożarami (w 1841 i 1917). W 1914 r. miasto zajęli Rosjanie. W 1917 spłonęła część kamieniczek przy rynku.

21 sierpnia 1811 w Reszlu miał miejsce ostatni w Królestwie Prus, a także ostatni w Europie przypadek spalenia czarownicy na stosie. Ofiarą była Barbara Zdunk. Oskarżano ją jednak nie tylko o czary, ale przede wszystkim o podpalenie, bowiem w 1807 na zamku miał miejsce pożar, którego przyczyny pozostają niejasne. Proces trwał 3 lata. Sprawa winy budziła kontrowersje, jednak sąd w Królewcu zatwierdził wyrok. Przed spaleniem skazaną uduszono.

W roku 1910 w firmie Friedrich Fest w Reszlu wyprodukowano samolot według projektu inżyniera Bloessa z Kętrzyna. Maszyna była jednopłatowcem z silnikiem o mocy 50 KM.

Siły niemieckie zostały wyparte z miasta w 1945 roku przez jednostki II i III Frontu Białoruskiego Armii Czerwonej^[4]. W wyniku II wojny światowej, podczas której miasto nie doznało większych zniszczeń, Reszel został włączony administracyjnie do nowo powstałego województwa olsztyńskiego. 7 maja 1946 zatwierdzono administracyjnie obecną nazwę^[5].

Dużą rolę w powojennym odrodzeniu Reszla odegrał przewodniczący Rady Miejskiej (dziś odpowiednik burmistrza) – Wiktor Dzierżanowski^[6], za którego krótkiej kadencji powstało m.in. połączenie kolejowe do Sątop (otwarcie 20 lipca 1958). W 1958 r. stał się znany w Polsce z powodu oszczerczego procesu i wyroku więzienia^[7][8]. W następnych dziesięcioleciach rozebrano ponad 30 zabytkowych budynków w obrębie starego miasta^{[potrzebny przypis]}. Jeden z dwóch ostatnich dziewiętnastowiecznych spichrzów (ul. Spichrzowa) zburzony został w 1985^{[potrzebny przypis]}. Prace rekonstrukcyjne zamku i historycznej zabudowy miasta rozpoczęły się w 1956, remont generalny zamku został przeprowadzony w latach 1976–1985. W 1969 roku na ul. Bohaterów postawiono Pomnik Wdzięczności Armii Czerwonej^[4]. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do woj. olsztyńskiego.

Według danych z 1 stycznia 2011 r. powierzchnia miasta wynosiła 3,82 km²^[9].

Według danych z 31 grudnia 2012 r. miasto miało 4896 mieszkańców^[10].

• Piramida wieku mieszkańców Reszla w 2014 roku^[11].

• Zamek biskupów warmińskich – zbudowany w latach 1350–1401, na planie kwadratu, z dziedzińcem wewnętrznym i krużgankami. Część mieszkalna znajdowała się w skrzydłach południowym i wschodnim, pozostałe boki zamykał mur kurtynowy. W narożniku północno-zachodnim znajduje się wieża obecnie nakryta dachem, wcześniej zwieńczona była blankami. Wieża bramna z zachowanymi do dzisiaj prowadnicami bron znajduje się w zachodniej części zamku. Drewnianą strażnicę krzyżacką wzniesiono już około 1241 r.^[12] Przebudowa przeprowadzona w latach 1505–1530 dostosowała umocnienia zamku do broni palnej. Wzniesiono dodatkowy mur obronny z bastejami od strony północnej i zachodniej. Umocnienia zamku połączono z umocnieniami miasta. W 1648 i 1704 zamek został dwukrotnie splądrowany przez wojska szwedzkie. Rozebrano też w tym czasie część murów obronnych. Po I rozbiorze Polski został zamieniony na więzienie. Dwa pożary w pierwszych latach XIX w. spowodowały zniszczenia m.in. wieży głównej. Obiekt został opuszczony na kilkanaście lat. W 1822 przekazano go gminie ewangelickiej, która poczyniła w nim kolejne prace remontowe. Przebudowano skrzydło południowe na zbór, zmieniono elewacje m.in. dobudowano szczyt z sygnaturką. Rozebrano krużganki, a w skrzydle wschodnim umieszczono szkołę. W 1931 dokonano odbudowy wież zamkowych, w salach utworzono muzeum. Gruntowny remont został przeprowadzony w latach 1976–1985. Obecnie w zamku znajduje się hotel, a miejscu dawnej kaplicy ewangelickiej powstała w latach osiemdziesiątych galeria sztuki współczesnej.
• Kościół farny pw. św. Piotra i Pawła – budowę rozpoczęto w 1348 (lub po 1360^[13]), wzmiankowany w dokumentach w 1402 początkowo była to trójnawowa hala bez prezbiterium, z okazała wieżą od strony zachodniej oraz zakrystia i kruchtą od strony północnej. Kościół uległ znacznemu zniszczeniu w pożarze z 1774. Kolejny pożar zniszczył odbudowany kościół w 1806 – spłonęły m.in. obrazy. Kolejna odbudowę poprowadzono pod nadzorem miejscowego architekta – Joachima Sadrozińskiego, który zaprojektował także nowy hełm wieży z latarnią (1837). Wnętrze ponownie wyposażono w latach 1822–1843. Wykonawcami sprzętów byli miejscowi rzemieślnicy: Wilhelm i Karol Ludwig Biereichelowie. W ołtarzu głównym znajduje się obraz patronów kościoła, autorstwa Antoniego Jana Blanka (1785-1844), który był profesorem sztuk pięknych na Uniwersytecie Warszawskim, a pochodził z Warmii. Do 1945 w kościelnym skarbcu przechowywano kilka wartościowych, gotyckich sprzętów liturgicznych, w tym krzyż relikwiarzowy z ok. 1400, relikwiarz św. Piotra z XVI w., kielich ufundowany przez biskupa Łukasza Watzenrodego z ok. 1500. W kościele jest możliwość wejścia na zabytkową wieżę widokową o wysokości 51,2 metra^[14]. Można w niej zobaczyć zabytkowy mechanizm zegara (1913) oraz dzwony kościelne.
• Cerkiew pw. Przemienienia Pańskiego z XVIII w. (do zmiany tytułu w 1963 – kościół pw. św. Krzyża, zwany także gimnazjalnym)
• Gotyckie mosty (murowane z cegły) nad Sajną: Rybacki XIV w. (przy nim była miejska Brama Rybacka), Niski oraz trzeci most z XIV w. (w znacznej części obsypany ziemią, który przechodził przez zasypaną fosę biegnącą niegdyś po zachodniej stronie starego miasta. Most ten chroniła Brama Wysoka)^{[potrzebny przypis]}. Prawdopodobnie gotyckie są elementy fundamentów, nad którą była konstrukcja drewniana, aż do przebudowy w XIX wieku w stylu neogotyckim^{[potrzebny przypis]}.
• Fragment murów obronnych z XIV w.
• Spichlerz o konstrukcji ryglowej z XVIII w.
• Kolegium pojezuickie z końca XVIII w^[15]
• Klasztor ss. katarzynek (obecnie ss. misjonarek Świętej Rodziny) z pocz. XVII w. przebudowany w XIX w.
• stara plebania – rezydencja archiprezbitera z XV w.^[16], przebudowywana ok. 1700 r., także w XIX w.
• klasycystyczny ratusz z XIX w.
• Trakt pielgrzymkowy z Reszla do Świętej Lipki – drogą z Reszla do Świętej Lipki, o długości ok. 6 km, już od XV w. szli pątnicy w „łosierach” do sanktuarium maryjnego. Po hołdzie pruskim trakt łączył katolicką Warmię z protestanckimi Mazurami. W czasach biskupa Krzysztofa Jana Szembeka, w latach 1733–1735, zostały wybudowane po obu stronach traktu barokowe kapliczki różańcowe. Wzdłuż alei rosną lipy. Zarówno kapliczki, jak i lipy wpisane są do rejestru zabytków.

W okresie PRL-u w mieście znajdowała się fabryka maszyn dla leśnictwa^[17].

W mieście działa klub piłkarski Orlęta Reszel.

• Kościół greckokatolicki – parafia Przemienienia Pańskiego^[18]
• Kościół rzymskokatolicki – parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła^[19]

Miasta i gminy partnerskie:

• Jaszuny
• Jemnice
• Raabs an der Thaya
• Legden

Reszel jest pierwszym w Polsce miastem, które przystąpiło do Międzynarodowego Stowarzyszenia Miast Cittàslow. Rada Miejska uchwaliła decyzję w 2004 r. 15 listopada 2005 r. na zamku w Reszlu został podpisany list intencyjny dotyczący utworzenia krajowej sieci miast Cittaslow. Sygnatariuszami listu zostali ze strony polskiej: Marszałek Województwa Warmińsko-Mazurskiego oraz Burmistrzowie Miast i Gmin z Warmii: Reszla, Lidzbarka Warmińskiego, Biskupca i Bisztynka, a ze strony Międzynarodowej Sieci Miast Cittaslow Przewodniczący Roberto Angelucci. W roku 2009 Stowarzyszenie Kulturalne w Reszlu wspólnie z Biurem Polityki Jakości Urzędu Marszałkowskiego w Olsztynie zorganizowało I Festyn Miast Cittaslow, na którym odbyła się konferencja naukowa oraz impreza festynowa z udziałem miast członków krajowej sieci Cittaslow. Kolejny festyn odbył się w Reszlu w roku 2010. W roku 2011 festyn organizowany był Lidzbarku Warmińskim połączony ze Zgromadzeniem Międzynarodowym Miast Sieci Cittaslow.

Przez miasto przechodzą drogi:

• 590: Barciany – Korsze – Reszel – Biskupiec
• 593: Miłakowo – Dobre Miasto – Jeziorany – Reszel
• 594: Bisztynek – Reszel – Święta Lipka – Kętrzyn

W mieście znajduje się stacja kolejowa, obecnie nieczynna.

• Paul von Hindenburg – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (1915)
• Izabella Sikorska Ulfik – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2002)
• Kazimierz Górski – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2002)
• Franciszek Andrzej Bobola Starowieyski – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2007)
• Maria Pier-Bohne – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)
• Alfons Siemetzki – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)
• Stanislav Brada – Honorowy Obywatel Miasta Reszel (2012)

• Rema
• Cmentarz żydowski w Reszlu

• Rzempołuch A., Przewodnik po zabytkach sztuki dawnych Prus Wschodnich. Agencja Wyd. „Remix”, Olsztyn 1993.

• Urząd Miasta i Gminy Reszel
• Cyfrowe Archiwum Tradycji Lokalnej – Reszel
• Historia miasta Reszel autorstwa dr. Jerzego Sikorskiego
• Reszel – Miasteczko na Warmii – portal istniejący od 1998 r.
• Reszel, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. IX: Pożajście – Ruksze, Warszawa 1888, s. 622 .
• Fotografie przedstawiające Reszel

• p
• d

Gmina Reszel

• Siedziba gminy: Reszel

Miasto	Reszel
Wsie	Bezławki Dębnik Kępa Tolnicka Klewno Leginy Łężany Mnichowo Pasterzewo Pieckowo Pilec Robawy Siemki Śpiglówka Święta Lipka Tolniki Małe Wanguty Widryny Wola Worpławki Zawidy
Osady	Bezławecki Dwór Biel Czarnowiec Fiugaty Grodzki Młyn Grzybowo Kocibórz Lipowa Góra Łabędziewo Mojkowo Plenowo Ramty Śpigiel Wólka Pilecka Wólka Ryńska
Część wsi	Wólka Pieckowska
Przysiółki wsi	Bertyny Jutrkowo Mała Bertynówka Pudwągi Staniewo Stąpławki
Uroczysko-dawna miejscowość	Niewodna