Projekt socjalny – zespół zaplanowanych działań mających na celu poprawę sytuacji społecznej, oparty na założeniach teoretycznych oraz diagnozie społecznej. Opis projektu jest podstawą do wdrożenia oraz jego ewaluacji (oceny)^[1].

Inaczej, projekt socjalny jest ograniczonym w czasie i przestrzeni społecznej przedsięwzięciem o charakterze pomocowym^[2]. Głównym założeniem planowanego działania powinno stać się dążenie do pozytywnej zmiany^[3]. Projekt jest systemem wielu interwencji, które przebiegają etapowo i są ze sobą powiązane.

Projekt oprócz samego planu i wizji działania jest też dokumentem zawierającym opis celów i środków działania pracownika socjalnego oraz szczegóły realizacji. Wywodzi się z koncepcji pracy socjalnej zorientowanej zadaniowo i tworzony jest w celu usystematyzowania interakcji pomiędzy pracownikiem socjalnym a grupą odbiorców^[4][5].

Projekt jest jednym z wielu narzędzi, którymi posługuje się pracownik socjalny podczas wykonywania profesjonalnej pracy socjalnej. Projekt na ogół odnosi się do jednostek, grup, społeczności lokalnej, które znajdują się czasowo lub trwale w trudnej sytuacji życiowej. Działania mogą być podejmowane wobec różnych odbiorców, zależnie od tego można mówić o projektach:

• indywidualnych, które odnoszą się do jednostek i stosowane są w indywidualnym toku prowadzenia przypadku. Przyjmuje formę umowy (kontraktu socjalnego) z podopiecznym;
• grupowych (w tym także rodzinne) skierowanych do grupy lub większej zbiorowości odbiorców;
• instytucjonalnych, które odnoszą się do placówek, kreują ich powstanie lub zmierzają do modyfikacji ich funkcjonowania.

Projekt socjalny, który powstaje w toku działania spełnia funkcję społeczną. Mianowicie dynamizuje społeczność, sprzyja integracji i koordynacji podmiotów działających oraz może oddziaływać terapeutycznie^[6][7].

Projekt socjalny wywodzi się z metody pracy socjalnej skupionej na aktywizowaniu, pobudzaniu i organizowaniu środowiska lokalnego do życia społecznego^[8][9].

O projektowaniu działań społecznych pisał już A. Podgórecki (1962), wskazując na bardzo ważną cechę, którą jest postępowanie celowościowe składające się z diagnozy, uzasadnienie, konstruowania projektu, jego realizacji oraz oceny. Samą realizację uznaje się za element pozanaukowy^[10].

Projekt socjalny może być określany zarówno w kategorii samodzielnej metody działania, ale także sposobu działania w ramach wykształtowanych już metod pracy socjalnej, jak metoda pracy z grupą, metoda pracy ze społecznością lokalną czy jednostką^[10].

Projekty mogą służyć celom społecznym, przy jednoczesnej realizacji celów edukacyjnych. Początki projektów w kontekście pedagogicznym sięgają XVI wieku. Metoda uczenia przyszłych adeptów (np. architektury) przez realizacje określonych zadań-projektów była stosowana w Akademii Świętego Łukasza, kształcącej osoby zdobywające wolne zawody. Uczniów aktywizowano do działalności w środowisku lokalnym poprzez regularnie rozpisywane konkursy na najlepszy projekt. Głównym celem nie była jednak rywalizacja, lecz ćwiczenie umiejętności i zdobywanie wiedzy^[11].

Projekty w kontekście pedagogicznego kształcenia do zawodu wskazuje również John Dewey, odwołując się do filozofii pragmatyzmu. Założenia kształcenia z wykorzystaniem praktycznie realizowanych projektów, o charakterze prospołecznym. Jak podkreśla J. Dewey korzyści edukacyjne przy uczeniu się z wykorzystaniem projektowania wynikają z myśli refleksyjnych, które powodują świadomy wysiłek, pobudza potrzebę zdobycia wiedzy i wykorzystania jej w doświadczanej praktyce projektu^[11].

Realizowane projekty socjalne mają charakter wielowymiarowy. Wiąże się to z interdyscyplinarnym charakterem pracy socjalnej, jako pomocowej działalności społecznej. Projektowanie socjalne można rozpatrywać w aspektach:

• socjologicznym,
• psychologicznym,
• pedagogicznym.

Aspekt socjologiczny projektowania opiera się na założeniu, że działania nastawione na pobudzanie i aktywizowanie społeczności ku rozwojowi społecznemu są akceptowane przez ogół ludności. W tym przypadku praca socjalna czerpie z ogromnego dorobku wiedzy socjologicznej dotyczącej społeczeństwa. Dodatkowo dorobek socjologiczny pomaga poprzez różne konstrukcje teoretyczne w interpretowaniu rzeczywistości oraz tworzeniu skutecznych sposobów jej rozwoju.

Projektowanie socjalne w aspekcie psychologicznym nastawia twórcę projektu (pracownika socjalnego) na uwzględnianie nie tylko ogólnej idei, zamysłu, który chce zrealizować, ale także pragnień, potrzeb i oczekiwań środowiska, jednostek i grup społecznych, do których projekt swój kieruje. Wymiar psychologiczny poddaje pytania dotyczące zasadności konkretnego działania, całego projektu, a także efektów jego wdrożenia, jak planowane działanie wpłynie na odbiorców (klientów pomocy społecznej).

Aspekt pedagogiczny odwołuje się do wychowawczej roli pracowników socjalnych w kształtowaniu oraz rozwoju społeczności lokalnej, a także grup i jednostek. Wynika to z charakteru pracy socjalnej jako celowych i intencjonalnych działań o charakterze wychowawczym^[6].

Kompleksowa praca z wykorzystaniem projektowania socjalnego opiera się na trzech podstawowych fazach:

1. Przygotowanie (konceptualizacja)
2. Realizacja (operacjonalizacja)
3. Ewaluacja (ocena).

Konceptualizacja polega na spojrzeniu na sytuację problemową od strony racjonalnego działania, stworzeniu koncepcji działania w oparciu o diagnozę problemu społecznego oraz poszerzeniu wiedzy na jego temat, wyznaczeniu celów do realizacji, zaplanowaniu metod i środków niezbędnych do ich realizacji. Na etapie operacjonalizacji następuje wdrożenie zaplanowanych działań, sukcesywne osiąganie celu głównego i celów szczegółowych. Ewaluacja natomiast jest systematycznie realizowana w trakcie projektowania socjalnego, a także po realizacji projektu. Ocena dotyczy osiągnięcia celów, zastosowanych metod, uzyskanych efektów oraz dokonanych zmian u uczestników projektu^[12][6].

Metoda ta jako w formie zapisu służącego późniejszej realizacji określonych w planie celów jest usystematyzowana i podzielona na etapy. Ewa Kantowicz wyróżnia dziesięć etapów:

1. Zdefiniowanie problemu socjalnego, tj. zauważenie pewnej specyficznej trudności, problemu społecznego z którym nie można sobie poradzić, stosując dotychczasowe typowe metody pracy socjalnej,
2. Diagnoza problemu, która ma na celu jakościowe i ilościowe zanalizowanie obranego problemu socjalnego, oszacowanie rozmiaru problemu,
3. Usytuowanie problemu w kontekście teorii społecznych, podczas którego następuje powiązanie aktualnego problemu z istniejącymi koncepcjami teoretycznymi z zakresu socjologii, profilaktyki społecznej, pedagogiki i psychologii. Szukanie uzasadnienia podejmowanego działania w analizie problemu w oparciu o te koncepcje,
4. Określenie celu projektu i zadań (cele operacyjne) – cele i zadania powinny zrodzić się na gruncie wiedzy o dotychczasowych (nieskutecznych) działaniach, oraz być dla nich alternatywą, pewnego rodzaju odmiennym podejściem do sprawy.
5. Opracowanie założeń metodologicznych – założenia metodologiczne powinny odnosić się zarówno do aspektu realizacji projektu w środowisku, jak i do diagnozowania tej społeczności. W przypadku diagnozowania należy skorzystać z metodologii badań społecznych. Opracowanie metodologii w odniesieniu do etapu realizacji projektu dotyczą form, metod i technik stosowanych w celu wdrożenia projektu, a także osiągnięcia jego zamierzeń,
6. Analiza założeń metodologicznych, często wykonywana już w trakcie prac koncepcyjnych, ma na celu uwzględnienie zapotrzebowania jednostek/ odbiorców na konkretne formy pracy, a także możliwości środowiskowych, np. instytucji, które projekt będzie realizować,
7. Ustalenie planu pracy, tj. stworzenie harmonogramu realizacji zadań służących przygotowaniu do realizacji, a także samej realizacji projektu, w tym także:
   • określenie kompetencji osób realizujących projekt,
   • określenie ram czasowych,
   • uzgodnienie form realizacji projektu z instytucjami wspomagającymi jego realizację.
8. Wdrażanie projektu – systematyczna realizacja harmonogramu prac, a także weryfikacja obranych założeń,
9. Analiza odbioru projektu przez uczestników – ocena obiektywnych i subiektywnych elementów realizacji projektu, ich skuteczności, celowości i przydatności na potrzeby społeczne i konkretnych jednostek,
10. Opracowanie wniosków – zbiorcze opracowanie, dotyczące sprawozdania z realizacji, uwzględniające czynniki utrudniające jego realizację, oraz czynniki pomagające, uwagi niezbędne z punktu widzenia realizacji kolejnych projektów oraz sugestie dotyczące przyszłych realizacji^[13].

Inni autorzy określają projekt socjalny w ramach sześcioetapowego procesu, przebiegającego w następujących etapach:

1. Programowanie – etap wynikający z analizy potrzeb, możliwości i zagrożeń społeczności lokalnej. W tej fazie powinno się wyłonić najbardziej wrażliwe obszary tej społeczności oraz dać zaczątek do przygotowywania działań mających wspierać jej rozwój.
2. Identyfikacja – etap, którego wynikiem jest wykreowanie wstępnej koncepcji projektowanych działań. W etapie identyfikacji wskazuje się konieczne do podjęcia działania, określając zakres projektu.
3. Formułowanie – etap polegający na uszczegółowieniu niezbędnych w projekcie informacji, szczególnie o charakterze techniczno-finansowym oraz konsultowaniu planowanych działań z przykładowymi grupami odbiorców. W wyniku formułowania powstają niezbędne dokumenty stanowiące podstawę realizacji projektu socjalnego.
4. Finansowanie – etap, w którym projekt przechodzi weryfikację przełożonych lub instytucji decydujących o przyznaniu środków.
5. Wdrożenie jest właściwą realizacją zaplanowanych działań projektowych, połączona ze stałym monitoringiem przeprowadzanych działań.
6. Ewaluacja jest merytoryczną oceną realizowanych działań zarówno w trakcie, jak i po realizacji projektu. Ma na celu określenie skuteczności zrealizowanego projektu oraz możliwość wyniesienia wniosków mogących pomóc w przyszłych realizacjach^[14].

Pracownik socjalny w ramach swoich zadań powinien dokonać odpowiedniego dokumentowania opracowanych zamierzeń, koncepcji, celów i planu działania^[15]. Wśród osób korzystających z tej techniki pracy zauważalne są dwa nurty – zwolenników rygorystycznego określonego szablonu działania (w tym szablonu dokumentu opisującego projekt), a także zwolenników twórczego i kreatywnego podejścia do projektowania, w ramach którego dokument projektu socjalnego nie musi spełniać sztywnych z góry określonych ram^[16]. Można także wypracować własny dostosowany do potrzeb wzór dokumentu projektu. Ma on służyć usystematyzowaniu planu i osobom zaangażowanym w jego realizacje. Przykładowa konstrukcja dokumentacji projektu socjalnego może zawierać:

Projekty socjalne mają swoje rozliczne zastosowanie ze względu na szerokie spectrum odbiorców, form realizacji, cel ich użycia. Projektowanie może być elementem działania społecznego, intencjonalnego pobudzania do aktywności społeczności lokalnej^[9], a także metodą wspomagającą proces kształcenia umiejętności wśród studentów pracy socjalnej i kandydatów na inne kierunki pomocowe^[17].

Praktyczne zastosowanie projektu socjalnego podczas wykonywania pracy socjalnej ma na celu uwzględnienie pomocniczego, wychowawczego, resocjalizacyjnego, rewalidacyjnego oraz terapeutycznego charakteru podejmowanego działania^[3]. Stosowanie projektowania socjalnego nastawione jest na pobudzanie lokalnej społeczności do aktywności, do wykazywania inicjatywy społecznej oraz przeciwdziałać problemom społecznym obecnym w danym środowisku. Projektowanie socjalne realizuje podstawową w pracy socjalnej zasadę pomocniczości, w ramach której instytucje nadrzędne (państwo, pomoc społeczna) powinny wspomagać, a nie wyręczać jednostki i grupy oraz mobilizować ich potencjał do samodzielnego przezwyciężania trudności^[18].

Metoda projektowania socjalnego może służyć nie tylko pracownikom pomocy społecznej w realizacji celów związanych z rozwojem społeczności lokalnej, ale także w kształceniu pracowników socjalnych w ramach uczelni wyższych. Metoda ta wykorzystywana w kształceniu posiada trzy cechy:

1. Orientację na osobę uczącą się – samodzielność uczenia się podczas podejmowania własnych inicjatyw, często w formie zaliczenia danego przedmiotu,
2. Orientacja na rzeczywistość – skupienie się na praktycznym rozwiązywaniu problemów obecnych aktualnie w ich środowisku lokalnym, a nie tylko na teoretycznym analizowaniu przypadków,
3. Orientacja na produkt – interdyscyplinarne skoordynowanie wiedzy i umiejętności, mające pomóc w stworzeniu projektu, którego efekt daje się pokazać, przedstawić, wykonać^[11].

Spora część projektów tworzona jest w ramach dotacji i różnych programów unijnych. Jednym z nich jest Europejski Fundusz Społeczny. Polska w latach 2004–2006 mogła wydać z EFS ponad 2 mld euro. W kolejnym okresie, 2007–2013 wykorzystanie środków ujęte zostało w ramach Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki^[19].

Projekty socjalne realizowane przez Ośrodki Pomocy Społecznej dotykają kwestii zarówno problemowych, jak i mobilizujących, kreujących pozytywną rzeczywistość, pobudzających do aktywności i działania.

Projekt realizowany przez Miejski Ośrodek Pomocy Społecznej w Nowym Sączu. Został zainicjowany na początku 2011 roku. Był realizowany przy współpracy z Sądeckim Urzędem Pracy. Projekt miał na celu reintegrację społeczna długotrwale bezrobotnych, którzy do tej pory byli stałymi klientami pomocy społecznej. Działania projektu obejmowały prowadzenie 4 grup, po dziesięć osób.

Podejmowane przez realizatorów projektu działania miały doprowadzić do:

• uruchomienia procesu aktywizacji społecznej klientów,
• nauczenia się planowania własnego życia,
• zaspokajania potrzeb własnym staraniem w szczególności poprzez możliwość osiągania własnych dochodów,
• wykształcenia umiejętności racjonalnego gospodarowania środkami finansowymi,
• odzyskania zdolności do funkcjonowania w społeczeństwie,
• zdiagnozowania stanu zdrowia przez lekarza specjalistę i przygotowania dokumentacji niezbędnej do uzyskania stopnia niepełnosprawności lub świadczenia emerytalno-rentowego,
• zdobycia podstawowych umiejętności posługiwania się komputerem^[20].

Druga edycja projektu została zbudowana w oparciu o pozytywne doświadczenia z edycji I. w ramach poprzedniej edycji, jak pokazała ewaluacja projektu, udało się:

• zmobilizować uczestników do aktywnego podejmowania działań,
• usprawnić komunikatywność uczestników projektu,
• nabyć umiejętność planowania swojej przyszłości, podejmowania aktywności własnej w celu realizacji swoich potrzeb.

Dodatkowo osiągnięto:

• 20 osób skompletowało dokumenty i złożyło wniosek do Zespołu ds. Orzekania o stopniu Niepełnosprawności, 8 uzyskało stopień,
• 11 osób wzięło udział w zajęciach Centrum Integracji Społecznej STOPIL,
• 4 osoby uzyskały stałe zatrudnienie na otwartym rynku pracy,
• 2 osoby skierowano do Komisji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych,
• 2 osoby uzyskały alimenty,
• 1 osoba uzyskała świadczenie w formie zasiłku stałego,
• 1 osoba uzyskała emeryturę z Z.U.S.,
• 1 osoba wzięła udział w robotach publicznych,
• 1 osoba otrzymała świadczenia pielęgnacyjne^[21].

Projekt był realizowany w ramach środków Programu Operacyjnego Kapitał Ludzki przez firmę Systema Sp. z o.o. Przeznaczony był dla osób z województwa małopolskiego, dotkniętych negatywnymi skutkami powodzi z roku 2010. Realizacja projektu obejmowała różnorodne formy wsparcia, jak szkolenie, doradztwo indywidualne i grupowe oraz pozyskiwanie środków kapitałowych^[22].

Projekt zakładał realizacje dwudniowego cyklu szkoleniowego dla spokrewnionych rodzin zastępczych będących pod opieką Miejskiego Ośrodka Pomocy Społecznej w Nowym Sączy. Szkolenie objęło 15 opiekunów oraz 25 dzieci i jego celem była integracja rodzin, budowanie poczucia wsparcia społecznego oraz podnoszenie kompetencji opiekuńczo-wychowawczych rodziców. Po zajęciach były zaplanowane różnorodne atrakcje, budujące atmosferę współpracy.

Spotkania realizowane w trzech grupach (rodzicem, dzieci do 12. rż. i dzieci powyżej 12. rż.) obejmowały dyskusje na takie tematy jak: komunikacja z wychowankami, budowanie i wzmocnienie poczucia wartości i więzi emocjonalnej z dzieckiem, sposoby wspierania dzieci w trudnych sytuacjach życiowych, rozpoznawanie uczuć i metody radzenia sobie z nimi, zagrożenia płynące z Internetu^[23].

Projekt opracowany i wdrażany od marca 2011 roku przez MOPS w Zgorzelcu skierowany do osób starszych, emerytów i rencistów. Założeniem projektu jest umożliwienie beneficjentom możliwości spotykania się w wybranych w mieście kawiarniach na kawie czy herbacie za cenę 1 zł. Celem projektu jest umożliwienie kontaktów z rówieśnikami w atrakcyjnym miejscu, miłe spędzenie wolnego czasu, a przede wszystkim dążenie do integracji i bycia z ludźmi osób starszych, często wyizolowanych ze społeczeństwa^[24].

Pobudzanie do aktywności społeczności lokalnej, a także metodyczne organizowanie środowiska krok po kroku przyczynia się do wzmacniania współpracy członków tej społeczności, umożliwia podejmowanie odpowiedzialności za jakość życia w najbliższym otoczeniu. Daje możliwość mobilizowaniu sił społecznych w celu ich samoorganizacji i przeciwdziałania problemom społecznym także w przyszłości^[25].

Zależnie od zamierzonych działań projektu socjalnego efekty można oceniać przez pryzmat trzech wymienionych wcześniej aspektów: socjologicznego, psychologicznego oraz pedagogicznego. Na podstawie projektu Usamodzielniania rodzin dotkniętych długotrwałym bezrobociem przez podjęcie własnej działalności gospodarczej (J. Kowalczyk) dostrzeżono następujące skutki w poszczególnych aspektach:

• W aspekcie socjologicznym korzyścią wynikającą z odpowiednich działań było pobudzenie inicjatywy i aktywności społecznej uczestników projektu, ale często także i ich najbliższego otoczenia,
• W aspekcie psychologicznym odpowiednio zaprojektowane działania pomogły w zmianie sposoby zachowania jednostek na poziomie osobowościowym (uaktywnienie, wzmocnienie, dowartościowanie), wynikające z istoty projektu nastawionego na uświadamianie własnych możliwości jednostek do przezwyciężania trudności,
• W aspekcie wychowawczym korzyścią było ukazanie uczestnikom i środowisku wartości aktywności własnej w przezwyciężaniu trudności^[26].

Wśród zalet projektowania socjalnego wymienia się również refleksyjny charakter metody, ujawniający się w konieczności stałego monitorowania i ewaluacji podejmowanych działań. Ich ciągłe dopracowywanie podczas kolejnych realizacji wymusza jednocześnie na osobach podejmujących się realizacji rozwijanie swojego doświadczenia zawodowego i dążenie do profesjonalizacji działań^[27].

• Praca socjalna
• Zarządzanie projektami
• Metoda projektów

• MariuszM. Granosik MariuszM., Profesjonalny wymiar pracy socjalnej, Katowice: „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, 2006, ISBN 978-83-7164-473-3, OCLC 749836536 . Brak numerów stron w książce
• EwaE. Kantowicz EwaE., Elementy teorii i praktyki pracy socjalnej, Olsztyn: Wydaw. Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2001, ISBN 83-7299-082-4, OCLC 749519426 . Brak numerów stron w książce
• Socjologia pracy socjalnej, BogdanB. Siewierski (tłum.), MartinM. Davies (red.), Warszawa: „Interart”, 1996, ISBN 83-7060-437-4, OCLC 749516555 . Brak numerów stron w książce
• Wokół problemów działania społecznego, EwaE. Marynowicz-Hetka, JacekJ. Piekarski, Katowice: Śląsk, 1998, ISBN 83-7164-110-9, OCLC 749531378 . Brak numerów stron w książce
• Pilch T., Lepalczyk I. (red), Pedagogika społeczna, Warszawa 1995, ISBN 83-86770-09-0.
• DorotaD. Wolska-Prylińska DorotaD., Projekt socjalny w kształceniu i działaniu społecznym, Katowice: „Śląsk” Wydawnictwo Naukowe, 2010, ISBN 978-83-7164-620-1, OCLC 750945443 . Brak numerów stron w książce
• Wronowski G., Jak skutecznie napisać projekt socjalny?, Warszawa 2006, ISBN 83-88285-33-5.