Ponurnik bocznotrzonowy
| |
| Systematyka | |
| Domena | |
|---|---|
| Królestwo | |
| Typ | |
| Klasa | |
| Rząd | |
| Rodzina | |
| Rodzaj | |
| Gatunek |
ponurnik bocznotrzonowy |
| Nazwa systematyczna | |
| Tapinella panuoides (Fr.) E.-J. Gilbert Les Livres du Mycologue Tome I-IV, Tom. III: Les Bolets: 68 (1931) | |
Ponurnik bocznotrzonowy (Tapinella panuoides (Fr.) E.-J. Gilbert) – gatunek grzybów podstawkowych należący do rodziny ponurnikowatych (Tapinellaceae)[1].
Systematyka i nazewnictwo
Pozycja w klasyfikacji według Index Fungorum: Tapinella, Tapinellaceae, Boletales, Agaricomycetidae, Agaricomycetes, Agaricomycotina, Basidiomycota, Fungi[1].
Po raz pierwszy zdiagnozował go w 1818 r. Elias Fries nadając mu nazwę Agaricus panuoides. Obecną, uznaną przez Index Fungorum nazwę nadał mu Edouard-Jean Gilbert w 1931 r.[1]
Synonimów ma ponad 20. Niektóre z nich[2]:
- Agaricus acheruntius Humb. 1793
- Agaricus atrotomentosus var. panuoides (Fr.) Pers. 1828
- Agaricus panuoides Fr. 1818
- Crepidotus panuoides (Fr.) Pilát 1936
- Paxillus acheruntius (Humb.) Schröt. ex J. Schröt. 1889
- Paxillus fagi Berk. & Broome 1882
- Paxillus panuoides (Fr.) Fr. 1838
- Plicaturella panuoides (Fr.) Rauschert 1992
- Rhymovis panuoides (Fr.) Rabenh. 1844
- Serpula panuoides (Fr.) Zmitr. ex Zmitr. 2001
Feliks Kwieciński w 1896 podał nazwę ponurnik niekształtny. Później polscy mykolodzy nadawali mu inne nazwy: krowiak łykowaty (Stanisław Chełchowski w 1898), świnka podziemna (Franciszek Błoński w 1896), grzyb kopalniany (Henryk Orłoś w 1952), krowiak fiołkowotrzonowy (Alina Skirgiełło w 1960), a Władysław Wojewoda w 2003 zaproponował nazwę krowiak bocznotrzonowy[3]. Według klasyfikacji Index Fungorum zgodna z aktualnym nazewnictwem naukowym jest tylko nazwa podana przez F. Kwiecińskiego[2]. W 2021 r. Komisja ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów zarekomendowała nazwę ponurnik bocznotrzonowy[4].
Morfologia
Średnicy od 1–12 cm, lecz zazwyczaj nie przekracza 8 cm, kształtu muszlowatego lub łopatowatego czasem miseczkowaty. Owocniki bocznie przyrośnięte do substratu lub rzadziej boczne na krótkim trzonku. Skórka kapelusza jest sucha, aksamitna do zamszowej, z wiekiem staje się niemal gładka jedynie z filcowatym brzegiem. Brzeg podwinięty, z wiekiem coraz bardziej pofalowany[5][6].
Blaszki gęste, mają liczne połączenia, przypominające anastomozy, są porozwidlane, zwykle faliste, zbiegające. Koloru ochrowożółtego do żółtego, z wiekiem płowiejące, łatwo dają się oderwać od kapelusza[5][6].
Najczęściej trzonu brak. Rzadziej szczątkowy boczny i krótki, w kolorze kapelusza, ze zbiegającymi na niego blaszkami[5].
Koloru białawego lub kremowego a czasami brudnożółtego, jest miękki i cienki. Nie zmienia barwy po uszkodzeniu. W smaku łagodny, zapach niewyraźny[5][6].
Kolor wysypu zarodników żółtawy, jasnobrązowy lub ochrowobrązowy. Zarodniki o gładkiej powierzchni, szerokoeliptyczne, o wymiarach 4–6×3–4 µm, dekstrynoidalne. Dojrzałe zarodniki zwykle z jedną kroplą. Brak cystyd[5][6].
- Gatunki podobne
Podobne owocniki wytwarza boczniaczek pomarańczowożółty (Phyllotopsis nidulans) – o bardziej nasyconej, pomarańczowej, szczeciniastej powierzchni kapelusza i kremowym wysypie zarodników[6][7].
Występowanie
Na zmurszałym, zbutwiałym drzewie w lasach, parkach, ale także w domach, piwnicach, szklarniach, studniach i kopalniach. Zasiedla pnie obumarłych drzew, deski, belki, drewniane donice i inne przedmioty z drewna. Rośnie na drewnie świerków i sosen, sporadycznie na drewnie drzew liściastych[5]. Owocniki wytwarza od sierpnia do grudnia, a przy łagodnych zimach nawet do stycznia, najczęściej w kępkach i grupkami. Jest niezbyt częsty, ale szeroko rozprzestrzeniony. Nie jest gatunkiem zagrożonym[3].
Znaczenie
Saprotrof, jeden z gatunków niszczących konstrukcje drewniane. Opisywany jako niejadalny[7].
Taksonomia
Prawdopodobnie ten gatunek został po raz pierwszy opisany i zilustrowany (jako Agaricus pectunculi forma, oblongus luteus[8]) przez Johanna Buxbauma w drugim tomie „Plantarum minus cognitarum” z 1728[9]. Kolejnym opisem utożsamianym przez wczesnych mykologów z tym gatunkiem jest zawarty przez Piera Micheli w „Nova plantarum genera” z 1729[10].
W 1793 Alexander von Humboldt we „Florae Fribergensis specimen” zdiagnozował znaleziony na Górnym Śląsku gatunek Agaricus acheruntius, najprawdopodobniej tożsamy z opisywanym, różniący się formą wynikającą ze specyficznych stanowisk – siemianowickich kopalń[11]. Według kodeksu Index Fungorum gatunek ten jednak został po raz pierwszy poprawnie opisany (jako Agaricus panuoides) przez Eliasa Friesa w drugim tomie „Observationes mycologicae” z 1818[10]:
185. AGARICUS panuoides, ſolitarius, luteus, pileo ſeſſili porrecto obovato glabro sicco, lamellis ſubramosis crispatis decurrentibus.
Agaricum – n. 3. Mich. Gen. p. 123 (non obstat.)
Legi ad truncos abiegnos. Jul. Sept. raro.
Prioris quibusdam formis ſubſimilis; ſed A. nidulandi magis mihi videtur affinis. Color totius fungi, 1½ unc. circiter longi, luteus, iteratis obſervationibus edoctus ſum in A. nidulandem P. non transire; ſed forte ejus tamen, ſubſpecies, ut dicunt; omnes enim Pleuropodis ſpecies ſunt optime naturales et variabiles, quasi ſpecierum promtuarium non ex habitu, ſed ſecundum characteres distinguenti. Plurims affere poſſem exempla; ſed ſequentia ſufficiant.
Pracą zatwierdzającą dla tego taksonu (jako Agaricus panuoides) jest pierwszy tom „Systema mycologicum” Eliasa Friesa z 1821. Zaliczył go do ówczesnego plemienia Crepidotus w serii Derminus rodzaju Agaricus. Jednocześnie podał odniesienia do prac Johanna Buxbauma i własnej (powyższej), jako wcześniej opisujących ten gatunek[9]. Christiaan Persoon w trzecim tomie „Mycologia Europaea” z 1828 postulował zaliczenie tego taksonu jako podgatunku A. atrotomentosus var. panuoides. W „Epicrisis systematis mycologici” z 1838 Fries przeniósł ten gatunek do rodzaju Paxillus. Podobnie, jednak niepoprawnie nomenklatorycznie, uczynił z gatunkiem A. acheruntius Carl Schröter w „Jahres-Bericht der Schlesischen Gesellschaft für Vaterländische Cultur”. Pier Saccardo w piątym tomie „Sylloge fungorum” z 1887 jako (obecnie niepotwierdzone) synonimy Paxillus panuoides Fr. wymienia: Agaricus croceolamellatus Letell., Merulius lamellosus Sowerby, Agaricus lamellirugus DC., Merulius crispus Turpin, Cantharellus dutrochetii Mont., Cantharellus resupinatus Pers. i Gomphus pezizoides Pers., natomiast gatunek opisywany (za Humboldtem) przez Schrötera jako P. acheruntius określa jako odmienną, występującą w kopalniach formę tego gatunku[12]. W trzecim tomie „Kryptogamen-Flora von Schlesien” z 1889 Joseph Schröter poprawnie przeniósł A. acheruntius do rodzaju Paxillus. P. panuoides został przeniesiony do (obecnie uważanego za właściwy) rodzaju Tapinella przez Edouarda-Jeana Gilberta w trzecim tomie „Les Livres du Mycologue” z 1931. Potem proponowano umieszczenie go w rodzajach Crepidotus[13] i Plicaturella[14]. W 1999, w niemieckim piśmie botanicznym „Sendtnera”, ukazał się artykuł Studien zur Systematik der Paxillaceae autorstwa Christopha Hahna i Reinharda Agerera. Oprócz kompleksowej analizy taksonomicznej rodziny Paxillaceae, po analizie dotychczasowych opisów, zaproponowali oni dla P. acheruntius kombinację Tapinella panuoides f. acheruntius[11], co jest kolejnym wsparciem dla synonimizacji tych długo odrębnie traktowanych taksonów[15].
Agaricus pectunculi forma, oblongus luteus (J. Buxbaum, 1728)
Merulius lamellosus (J. Sowerby, 1809)
Paxillus acheruntius var. panuoides (M. Edmund, 1905)
Paxillus acheruntius (M. Edmund, 1905)
Przypisy
- ↑ a b c Index Fungorum [online] [dostęp 2013-05-05].
- ↑ a b Species Fungorum. [dostęp 2013-11-12]. (ang.).
- ↑ a b Władysław Wojewoda, Krytyczna lista wielkoowocnikowych grzybów podstawkowych Polski, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2003, ISBN 83-89648-09-1.
- ↑ Rekomendacja nr 2/2021 Komisji ds. Polskiego Nazewnictwa Grzybów Polskiego Towarzystwa Mykologicznego [online] [dostęp 2021-07-19].
- ↑ a b c d e f Atlas Grzybów [online], atlas.grzybiarze.eu [dostęp 2018-11-15].
- ↑ a b c d e M. Kuo, Tapinella panuoides. MushroomExpert.Com [online], 2007 [dostęp 2013-05-05].
- ↑ a b M. Snowarski, Tapinella panuoides – Grzyby Polski, Fungi of Poland grzyby.pl [online], 2005 [dostęp 2013-05-05].
- ↑ J.Ch. Buxbaum: Plantarum minus cognitarum. T. II: centuria II. 1728, s. 44-45, tab. 49.
- ↑ a b E.M. Fries: Systema mycologicum. T. I. 1821, s. 273.
- ↑ a b E.M. Fries: Observationes mycologicae. T. II. 1818, s. 227–228.
- ↑ a b C. Hahn, R. Agerer. Studien zur Systematik der Paxillaceae. „Sendtnera”. 6, s. 122–123, 1999. ISSN 0944-0178. (niem.).
- ↑ P.A. Saccardo: Sylloge fungorum. T. V. 1887, s. 989.
- ↑ A. Pilát. Additamenta ad floram Sibiriae Asiaeque orientalis mycologicam. Pars tertia. „Bulletin de la Société Mycologique de France”. 51, s. 391, 1935.
- ↑ S. Rauschert. Nomenklatorische Studien bei Höheren Pilzen. V. Agaricales (Blätterpilze unter Ausschluss der Täublinge und Milchlinge). „Nova Hedwigia”. 54, s. 225, 1992.
- ↑ Kodeks Index Fungorum wciąż (2013) traktuje je odrębnie, natomiast baza MycoBank już je synonimizuje.
