Polskie elementarze

Polskie elementarze – elementarze do początkowej nauki języka polskiego wydane w języku polskim. Artykuł obejmuje także wydawnictwa łączące w jednym wydaniu naukę elementarną kilku języków, w których wiodący lub pomocniczy język stanowi język polski.

Geneza

Osobne artykuły: Alfabet polski, Historia języka polskiego i Historia ortografii polskiej.

Genezę elementarnej nauki pisma oraz czytania w języku polskim odnaleźć można w rękopiśmiennych komentarzach oraz traktatach ortograficznych spisanych już w XV wieku. Pierwsze polskie abecadła pojawiły się w rękopisach m.in. w traktacie o języku polskim Jakuba Parkoszowica napisanym ok. 1440 roku^[1]. Była to epoka przed wynalezieniem druku, która uniemożliwiała masowe powielanie tej wiedzy w formie elementarzy dostępnych dla szerszego grona uczniów. Oprócz Parkoszowica traktaty o języku polskim zawierające alfabet polski napisali również w 1513 roku Stanisław Zaborowski oraz Jan Kochanowski, Łukasz Górnicki i Jan Januszowski w dziele Nowy karakter polski wydanym w 1594 roku^[2].

„Kto chce pisać doskonale

Język polski i też prawie,

Umiej obiecad(ł)o^[a] moje,

Którem tak napisał tobie [...]”.

Jakub Parkoszowic (1440)^[1]

Historycy oraz językoznawcy odnotowują fakt nauczania języka polskiego jako języka pomocniczego do opanowania łaciny w szkołach parafialnych na terenie całej Polski już w XIV i XV wieku. Te pierwsze teksty ułatwiające naukę powstawały w rękopisach, a być może nawet w druku jednak jako teksty pomocnicze o małej wadze merytorycznej w większości nie zachowały się do czasów dzisiejszych^[3].

Historia

Osobny artykuł: Historia druku w Polsce.

Pierwsze zachowane, drukowane elementarze do nauki języka polskiego dla dzieci pochodzą z okresu renesansu, z pierwszej połowy XVI wieku i zazwyczaj były związane z nauczaniem treści biblijnych^[4]. Pojawienie się elementarzy zawdzięczamy wynalazkowi druku upowszechnionego w Europie przez Jana Gutenberga oraz pojawieniu się w kościele katolickim ruchów reformatorskich, które dały początek nowym protestanckim ruchom religijnym stawiającym sobie za cel upowszechnienie treści Biblii w językach narodowych, tak aby stały się one powszechnie zrozumiałe i znane^[4].

Pierwsze elementarze najczęściej zawierały abecadło oraz proste teksty do nauki czytania oparte na tekstach religijnych. Stanowiły one dodatki do katechizmu lub Nowego Testamentu. Oparte były na metodzie analitycznej, czyli podczas nauki czytania składano sylaby z poprzednio poznanych liter alfabetu, a dopiero z nich całe wyrazy i zdania^[5]. Publikowano je na potrzeby nauczania w szkołach klasztornych prowadzonych przez mnichów przez oficyny drukarskie istniejące w większych miastach Królestwa Polskiego oraz Rzeczypospolitej Obojga Narodów takich jak Kraków, Warszawa, Poznań, Lwów, Wilno. Są to utwory anonimowe, a ich autorzy często pozostają nieznani. Najczęściej znane są miejsca publikacji oraz oficyny drukarskie, o ile umieściły te informacje na stronach tytułowych^[4].

W XVIII wieku pojawiać zaczynają się elementarze autorskie podpisane imieniem i nazwiskiem autora^[4]. Skupiają się one także bardziej na nauce czytania niż temetyce religijnej. W latach 1765–1770 funkcjonowało w Rzeczypospolitej Towarzystwo Literatów w Polszcze – pierwsze polskie towarzystwo naukowe wydające podręczniki dla Szkoły Rycerskiej w tym polsko-łaciński elementarz Nowy sposób uczenia łatwego języka łacińskiego ofiarowany rycerskiey szkole Ichmciów panów Kadetów z 1768^[6].

W latach 1775–1792 w Rzeczypospolitej Obojga Narodów działała utworzona przez Komisję Edukacji Narodowej instytucja stawiająca sobie za cel przygotowanie polskojęzycznych książek do nauczania – Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych. Instytucja ta opracowała i wydała drukiem wiele podręczników używanych w nauczaniu początkowym w tym napisany w 1785 roku przez sekretarza TdKE, ks. Grzegorza Piramowicza oraz Onufrego Kopczyńskiego Elementarz dla szkół parafialnych narodowych wydrukowany przez Szkołę Główną Koronną^[7]^[8]. Miał on 125 stron i oprócz katechizmu zawierał Naukę czytania i pisania napisaną przez Kopczyńskiego, Naukę moralną napisaną przez Piramowicza oraz Naukę rachunków autorstwa Gawrońskiego. Podręcznik ten jako pierwszy w edukacji w Polsce wprowadził uznawaną za najbardziej efektywną w nauczaniu metodę analityczno-syntetyczną, która rozpoczynała naukę dziecka od poznawania wyrazów, które rozbierano potem na litery i głoski^[5].

12 stycznia 1808 roku w okresie Księstwa Warszawskiego i Królestwa Kongresowego nauczanie regulowała ustawa pt. „Urządzenie szkół miejskich i wiejskich elementarnych”, która określała zakres potrzebnych uczniom wiadomości. Zalecanym wówczas przez Izbę Edukacji Publicznej elementarzem był „elementarz Wolskiego” – napisany przez Konstantego Wolskiego pełniącego funkcję dyrektora Redakcji Ksiąg Elementarnych. Elementarz ten opracowany według nowej fonetycznej (głoskowej) metody nauki czytania wydany został po raz pierwszy w 1811 roku w Warszawie, gdzie wznawiano go drukiem 8-krotnie w latach 1811–1835^[9]. Właściwą naukę poprzedzały pogadanki, których celem było ośmielenie dziecka do nauki oraz rozbudzenie jego ciekawości. Za punkt wyjścia w nauczaniu elementarz brał całe zdania np. „Matka i ojciec żywią nas”. Dzieci uczyły się na początku rozpoznawać wyrazy, potem zgłoski, a wreszcie samogłoski oraz spółgłoski. Metoda jest uznawana za najbardziej efektywną w nauczaniu początkowym. W początku XIX wieku była to bardzo nowoczesna metoda, którą po raz drugi zastosowano dopiero 100. lat później; w początku XX wieku, w najbardziej znanym polskim Elementarzu autorstwa Mariana Falskiego^[5].

Reformy zapoczątkowane przez Komisję Edukacji Narodowej w I Rzeczypospolitej, które kontynuowane były przez Izbę Edukacyjną w Księstwie Warszawskim zostały przerwane przez rozbiory Polski oraz zabory. W nauczaniu elementarnym czytania i pisania skutkuje to zarzuceniem nowoczesnych metod oraz powrotem do metody głoskowej. Późniejsze oficjalne elementarze polskie wydawane przez Komisję wyznań i oświecenia z czasów Królestwa Kongresowego np. Nauka początkowego czytania dla szkół elementarnych (Warszawa, 1819) oraz Nowy elementarz polski, czyli nauka czytania ulatwiona przez B.B. (Warszawa 1827) powracają do wcześniej stosowanej metody syntetycznej^[5].

W XIX i XX wieku, przed odzyskaniem niepodległości w 1918 roku, podręczniki do nauczania początkowego publikowały na terenach zamieszkanych przez Polaków różne polskie organizacje oświatowe takie jak Macierz Polska, Towarzystwo Czytelni Ludowych, Towarzystwo Oświaty Ludowej, Towarzystwo Szkoły Ludowej, Rada Szkolna Krajowa, Polska Macierz Szkolna, Macierz Ziemi Cieszyńskiej i inne. Polskojęzyczne elementarze (głównie polsko-niemieckie i polsko-rosyjskie) publikowały również ministerstwa edukacji państw zaborczych Austria, Prusy oraz Rosja. Wydawały je także na emigracji osoby prywatne oraz organizacje polonijne^[10].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości elementarze publikowało Ministerstwo wyznań religijnych i oświecenia publicznego oraz różne organizacje oświatowe, a także wydawały je redakcje gazet, wydawnictwa oraz osoby prywatne. W 1932 roku nastąpiła reforma podręczników szkolnych, która objęła także elementarze^[11].

Po wybuchu II wojny światowej ukazało się kilka elementarzy dla potrzeb tajnego nauczania pod radziecką oraz niemiecką okupacją. Po jej zakończeniu elementarze publikowano zarówno w PRL-u, jak również na emigracji w środowiskach emigracyjnych – wśród Polonii. Polskie elementarze drukowano również dla Polaków, którzy w wyniku zmian granic znaleźli się na terenie innych państw ZSRR (Republiki białoruska, litewska, ukraińska), Czechosłowacji (Zaolzie)^[12].

W czasach PRL wydawnictwa książkowe zostały upaństwowione, a całkowitą kontrolę nad wydawaniem książek w tym elementarzy sprawowało państwo komunistyczne. Wydawaniem podręczników na potrzeby szkolne zajmowało się Państwowe Zakłady Wydawnictw Szkolnych. Elementarzem najczęściej publikowanym w tym czasie był elementarz Mariana Falskiego z 1910 roku, który w różnych opracowaniach doczekał się kilkudziesięciu edycji i był wydawany niemal corocznie od 1945 roku do zakończenia komunizmu w Polsce. Jego reprinty wydawane były również po 1990 roku^[4].

Po wojnie jedną z większych kolekcji elementarzy polskich zgromadziła Biblioteka Główna Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Zielonej Górze (obecnie Biblioteka Główna Uniwersytetu Zielonogórskiego), która zbiera elementarze polskie i obce. Kolekcja liczy ponad 700 elementarzy oraz dodatkową literaturę naukową zawierającą analizę oraz opis tych zbiorów^[13].