Pogrom w Tuczynie

Pomnik Żydów zamordowanych w Tuczynie i Horyńgrodzie na cmentarzu w mieście Holon
Państwo	Polska (okupowana przez III Rzeszę)
Miejsce	Tuczyn
Data	6/7 lipca 1941
Liczba zabitych	co najmniej 25 lub 60-70
Typ ataku	pogrom
Sprawca	Ukraińcy
Położenie na mapie okupowanej Polski (1939–1941) miejsce zdarzenia
50°42′02″N 26°33′56″E/50,700556 26,565556

Pogrom w Tuczynie – pogrom Żydów dokonany w nocy z 6 na 7 lipca 1941 roku przez Ukraińców w miasteczku Tuczyn na Wołyniu.

Tuczyn był miasteczkiem zamieszkiwanym głównie przez ludność żydowską; w połowie 1941 roku szacunkowa liczba Żydów w miejscowości wynosiła około 2,6 tysiąca^[1][2]. Pozostali mieszkańcy to Polacy, Ukraińcy i nieliczni Rosjanie^[3].

Po inwazji III Rzeszy na ZSRR pierwsze oddziały niemieckie przechodziły przez Tuczyn około 3-4 lipca 1941^[4], jednak początek niemieckiej okupacji datuje się na 6 lipca 1941^[1][2]. Ukraińcy przygotowali na wkroczenie Niemców bramę powitalną ze swastyką i tryzubem oraz napisem „Heil Hitler, niech żyje Niepodległa Ukraina”^[3]; do udziału w budowie bramy zmuszono ludność żydowską^[4].

Próżnię, która powstała pomiędzy wycofaniem się Sowietów a przybyciem Niemców, wykorzystała miejscowa siatka Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów, przejmując władzę w miasteczku i tworząc własną milicję. Okres ten został zapamiętany przez Żydów z Tuczyna jako czas nasilonych grabieży żydowskich domów i sklepów przez ludność ukraińską^[4]. Ukraińska młodzież włóczyła się po ulicach wznosząc antysowieckie, antysemickie i antypolskie okrzyki, m.in. „Śmierć Lachom, śmierć moskiewsko-żydowskiej komunie”^[5].

W nocy z 6 na 7 lipca 1941 roku (z niedzieli na poniedziałek) grupa Ukraińców uzbrojonych w siekiery, noże, pałki, łopaty, metalowe pręty i deski nabijane gwoździami przeszła przez południową część Tuczyna zamieszkaną przez Żydów, wdzierając się do wybranych żydowskich domów i atakując napotkane osoby^[5][3]. Napastnicy byli prawdopodobnie pijani^[5]. Według Władysława i Ewy Siemaszków ofiarom wykłuwano oczy, ucinano języki, darto im gwoździami ciało i ćwiartowano je^[3].

Encyklopedie „Encyclopedia of Camps and Ghettos” i „Холокост на территории СССР” podają liczbę 60-70 zabitych^[1][2] w pogromie w Tuczynie. Według Siemaszków zginęło 60 osób, a dodatkowe 10 osób zmarło później wskutek odniesionych obrażeń^[3]. Jared McBride ustalił, że bezpośrednio po pogromie (7 lipca) było co najmniej 25 zabitych osób, a rannych było kilkadziesiąt^[5]. Autor ten nie wykluczył jednak szacunkowej górnej liczby ofiar śmiertelnych (60)^[6].

Według ustaleń Jareda McBride'a, sprawców pogromu było najprawdopodobniej od 5 do 7. Żydzi z Tuczyna, którzy przeżyli Holokaust, najczęściej wśród nich wymieniali braci Hrycaków (prawdopodobnie Stepan i Demjan), Afanasija Trofymczuka, Prokipa Poliszczuka oraz mężczyzn o nazwisku Ostamenko i Prokopczuk (prawdopodobnie Dmytro)^[7]. Stepan Hrycak był w tym czasie członkiem milicji OUN; później był „prokuratorem” w UPA. Afanasij Trofymczuk był osobą znaną z poglądów nacjonalistycznych, jednak brak dowodów, by udzielał się organizacyjnie w OUN-UPA. Prokip Poliszczuk, według relacji świadków był jednym z organizatorów milicji OUN, podobnie jak jego brat Maksym, który również mógł być uczestnikiem pogromu. Obaj w latach 1944-45 byli przywódcami miejscowych oddziałów UPA. Prokopczuk i Ostamenko prawdopodobnie również byli członkami milicji OUN^[8].

W pamięci ocalałych z pogromu zapisał się także ukraiński lekarz Wasyl Humeniuk, który odmawiał pomocy rannym^[9][3]. Zapamiętano jego antysemickie wypowiedzi, m.in. o tym, że „Tuczyn trzeba oczyścić z Żydów, żeby więcej nie zatruwali powietrza”^[10]. Zdaniem McBride'a Humeniuk mógł otrzymać od ukraińskiej administracji Tuczyna polecenie wstrzymania się od udzielania pomocy rannym. Sam Humeniuk w powojennym procesie przed sowieckim sądem zaprzeczał, że otrzymał takie polecenie, utrzymywał też, że udzielał pomocy rannym^[10].

Brak jest dowodów na udział Niemców w pogromie. Jedynie jeden z żydowskich świadków zeznał, że kilku żołnierzy niemieckich było obecnych w Tuczynie w czasie pogromu; jednocześnie świadek ten jako organizatorów ataku wskazał wyłącznie Ukraińców. Inni żydowscy świadkowie całkowicie wykluczali obecność Niemców podczas pogromu^[11].

Ranni w pogromie znaleźli pomoc u polskiego lekarza o nazwisku Bortnowski i jego rosyjskiej pielęgniarki^[9].

Ukraińska administracja nakazała Żydom pochowanie zabitych „w ciągu dwóch godzin” i zachowywanie milczenia o tym, co się wydarzyło. Ofiary zostały pochowane na cmentarzu w zbiorowej mogile^[9].

„Encyclopedia of Camps and Ghettos” podaje, że już dzień po pogromie Niemcy (SiPo oraz SD) aresztowali i rozstrzelali w Tuczynie, na podstawie listy proskrypcyjnej dostarczonej przez Ukraińców, 20 Żydów i 5 Ukraińców uznanych za sowieckich działaczy i komunistów^[2]. Według innych źródeł odbyło się to dopiero w połowie lipca, a listę proskrypcyjną dostarczyła Niemcom ukraińska administracja Tuczyna, na czele której stał Hryhorij Szczerbaniuk^[3][7].

• И.А. Альтман: Холокост на территории СССР: Энциклопедия. Moskwa: Российская политическая энциклопедия (РОССПЭН), Научно-просветительный центр „Холокост”, 2009. ISBN 978-5-8243-1296-6. (ros.).
• Martin Dean, Mel Hecker: Encyclopedia of Camps and Ghettos, 1933–1945. T. II: Ghettos in German-Occupied Eastern Europe. Cz. B. Bloomington and Indianapolis: United States Holocaust Memorial Museum and Indiana University Press, 2012. ISBN 978-0-253-00202-0. (ang.).
• Jared McBride. The Tuchyn Pogrom: The Names and Faces Behind the Violence, Summer 1941. „Holocaust and Genocide Studies”. 36 (3), 2022. (ang.). 
• WładysławW. Siemaszko WładysławW., EwaE. Siemaszko EwaE., Ludobójstwo dokonane przez nacjonalistów ukraińskich na ludności polskiej Wołynia 1939–1945, Warszawa: „von borowiecky”, 2000, ISBN 83-87689-34-3, OCLC 749680885 .