Plagioklazy
Plagioklazy – szereg minerałów skałotwórczych o składzie mieszanym z grupy skaleni (skalenie sodowo-wapniowe). Nazwa pochodzi z gr. plagios ‘ukośny’ i klao ‘łamię’ (lub klan ‘łamać’), co nawiązuje do kąta między płaszczyznami łupliwości, który jest nieco mniejszy od 90°.
Charakterystyka
Plagioklazy mają skomplikowaną budowę wewnętrzną, w związku z czym ich podział ma charakter umowny. Na podstawie ilości i wzajemnych proporcji albitu i anortytu w poszczególnych plagioklazach wyróżnia się kolejno (w miarę stopniowego ubywania albitu i jednoczesnego zwiększania się zawartości anortytu):
| Nazwa | % NaAlSi 3O 8 |
% CaAl 2Si 2O 8 |
|---|---|---|
| Albit | 100–90 | 0–10 |
| Oligoklaz | 90–70 | 10–30 |
| Andezyn | 70–50 | 30–50 |
| Labrador | 50–30 | 50–70 |
| Bytownit | 30–10 | 70–90 |
| Anortyt | 10–0 | 90–100 |
Czyste skalenie sodowe noszą nazwę albitu (wszystkie plagioklazy sodowe) i peryklinu (perykliny są albitami hydrotermalnymi, odpowiednikami adularów z grupy skaleni potasowych).
Układ krystalograficzny – trójskośny
Twardość w skali Mohsa – 6 do 6,5
Łupliwość – doskonała
Rysa – biała
Gęstość – 2,61 do 2,7 g/cm³
Barwa – przezroczysty lub różne barwy
Połysk – szklisty lub perłowy
W kryształach plagioklazów powszechna jest budowa bliźniacza. Plagioklazy bogate w anortyt iryzują niebieskawą barwą. Mają podobną postać i zbliżone własności fizyczne.
Różnią się m.in.:
- składem chemicznym,
- gęstością (2,61 – 2,76),
- niektórymi własnościami optycznymi.
Plagioklaz łatwo wietrzeje, zamieniając się w kaolin. W wysokich temperaturach plagioklazy mają strukturę nieuporządkowaną. Podczas chłodzenia następuje porządkowanie struktur. W niskich temperaturach stabilne są struktury niskiego albitu (low albite) oraz P-anortytu. Struktury te są trwałe, gdy tetraedry AlO5−
4 nie sąsiadują ze sobą (według reguły unikania glinu). Różnice w geometrii komórki elementarnej oraz sposób rozmieszczenia glinu uniemożliwia zmieszanie LA (low Albite) i P-An (P-Anortytu) w ciągły szkielet. Dlatego w plagioklazach tworzą się struktury domenowe.
Występowanie
Plagioklazy są składnikami większości skał magmowych. Zarówno w skałach magmowych i metamorficznych są dobrym wskaźnikiem warunków spokojnej (powolnej) krystalizacji.
Miejsca występowania:
- perykliny – okolice Rauris k. Salzburga Austria – Tyrol, Szwajcaria – Graubunden;
- albit – druzy pegmatytowe granitoidów strzegomskich i strzelińskich k. Jeleniej Góry, Włochy – Dolomity, Pireneje;
- labrador – gabro Bożkowa i Woliborza (duże kryształy anorytu), k. Nowej Rudy, Dolny Śląsk, Kanada – Labrador, Finlandia – Ojamo, Korsyka, Włochy – Wyspa Cyklopów.
Znaczenie i zastosowanie
Niektóre człony szeregu plagioklazów są cennymi kamieniami ozdobnymi np. labrador, aventuryn (skaleń aventurynowy), kamień słoneczny. Do kamieni szlachetnych zaliczane są przezroczyste kryształy andezynu, peryklinu, bytownitu.
Labradoryt (skała złożona z labradoru) jest używany jako kamień ozdobny w pracach budowlanych, zdobi fasady, ramy okien. Służy za kamień nagrobny. Produkty wietrzenia plagioklazu są cennym surowcem ceramicznym.
Skalenie potasowo-sodowe są stosowane w przemyśle ceramicznym jako topniki (produkcja płytek, urz. sanitarnych).
Bibliografia
- O. Medenbach, C. Sussieck–Fornefeld, Minerały, Świat Książki, 1996.
- J. Żaba, Ilustrowany słownik skał i minerałów, Videograf II, 2003.
- M. Borkowska, K. Smulikowski, Minerały skałotwórcze, Warszawa: Wyd. Geologiczne, 1973.
Zobacz też