Pieniężno

miasto w gminie miejsko-wiejskiej
Kościół pw. św. św. Piotra i Pawła z XIV w.
Herb Flaga
Państwo	Polska
Województwo	warmińsko-mazurskie
Powiat	braniewski
Gmina	Pieniężno
Prawa miejskie	1312–1945, 1973
Burmistrz	Krzysztof Kisiel
Powierzchnia	3,82[1] km²
Wysokość	76 m n.p.m.
Populacja (01.01.2024) • liczba ludności • gęstość	2420[1] 633,5 os./km²
Strefa numeracyjna	(+48) 55
Kod pocztowy	14-520
Tablice rejestracyjne	NBR
Położenie na mapie gminy Pieniężno Pieniężno
Położenie na mapie Polski Pieniężno
Położenie na mapie województwa warmińsko-mazurskiego Pieniężno
Położenie na mapie powiatu braniewskiego Pieniężno
54°14′11″N 20°07′43″E/54,236389 20,128611
TERC (TERYT)	2802054
SIMC	0932956
Urząd miejski ul. Generalska 8 14-520 Pieniężno
Multimedia w Wikimedia Commons
Strona internetowa

Pieniężno (dawniej Melzak, niem. Mehlsack^[2]) – miasto w woj. warmińsko-mazurskim, w powiecie braniewskim, siedziba gminy miejsko-wiejskiej Pieniężno.

Według danych GUS z 1 stycznia 2024 r. Pieniężno liczyło 2420 mieszkańców^[1].

Pieniężno leży zarówno na historycznej Warmii biskupiej^[3], jak i na obszarze dawnego pruskiego terytorium Warmii plemiennej^[4]. Położone jest w pasie Wzniesień Górowskich, nad rzeką Wałszą.

Najstarsza znana nazwa związana z miejscowością jest pochodzenia staropruskiego i brzmiała Melcekuke (od „malte”, „malko” – drzewo, zarośla, las i „kuke”, „kauks” – diabeł, czart, czyli „czarci las”). Niemieccy koloniści osadzeni tu po lokacji miasta przez Krzyżaków przyswoili ją fonetycznie jako Mehlsack („worek mąki”). Osadnictwo mazurskie w Prusach Książęcych w następnych wiekach sprawiło, że pojawiła się także równoległa forma polska Melzak. Po przyłączeniu do Polski w 1945 w użyciu znajdowała się nazwa Mąkowory. W 1947 na mocy rozporządzenia ministrów administracji publicznej i ziem odzyskanych z 12.11.1946 r. o przywróceniu i ustaleniu urzędowych nazw miejscowości nazwę ponownie zmieniono i odtąd miasteczko nosi nazwę Pieniężno, na cześć Seweryna Pieniężnego juniora – wydawcy przedwojennej polskiej „Gazety Olsztyńskiej”.

Prusowie założyli w tym miejscu gród obronny, który nazywał się Melcekuke. Ostatnim księciem staropruskim był prawdopodobnie Wewa. W połowie XIII w. stoczył krwawy bój z Krzyżakami ponosząc klęskę. W efekcie, zgodnie z umową między Krzyżakami a papieżem Innocentym IV, Warmię otrzymał biskup, a Terra Wewa przekazana została kapitule. Pierwsze zapiski w kronikach zakonu krzyżackiego podają datę 1282 r., kiedy to biskup warmiński przekazał posiadłości Wewy kapitule z poleceniem założenia parafii i wzniesienia kościoła. Krzyżacy nazywali miasto Mehlsack.

Nie jest dokładnie znana data nadania praw miejskich, niektóre źródła podają 1295 r., jednak w dokumentach po raz pierwszy nazwy civitas (łac. – miasto) użyto w 1312 r., gdy kapituła warmińska wystawiła przywilej lokacyjny na prawie chełmińskim, potwierdzone zostały w 1326. W pierwszych latach XIV w. kapituła warmińska wybudowała tu zamek i otoczyła miasto murami obronnymi z dwiema bramami, Braniewską i Ornecką^[5], Melzak był siedzibą komornictwa w posiadłościach kapituły.

W 1414 mieszczanie dobrowolnie wpuścili do miasta wojska polskie dowodzone przez Władysława Jagiełłę, najeźdźcy ograbili i spalili miasto. Po wybuchu wojny trzynastoletniej w 1454 mieszczanie opowiedzieli się po stronie Krzyżaków. Rok później Melzak najeżdżają Polacy, zdobywają zamek, plądrują i palą całe miasto^[6]. Od 1466 miasto razem z Warmią było częścią Królestwa Polskiego. W 1518 i 1519 na zamku w Melzaku zamieszkiwał Mikołaj Kopernik. W 1520 zdobyły miasto i częściowo zniszczyły wojska Albrechta Hohenzollerna. W 1626 miasto napadły i splądrowały wojska szwedzkie, rok później znaczna część zabudowy została spalona, jednakże Polacy pod wodzą Stanisława Rewery Potockiego odbili miasto. W czasach I Rzeczypospolitej jednym z burmistrzów miasta był malarz Piotr Kolberg.

W 1905 Melzak liczył 4042 mieszkańców, a w 1937 – 4665 mieszkańców^[7].

W sierpniu 1944 część samolotów uczestniczących w nalocie dywanowym na Królewiec zrzuciła bomby na Pieniężno, w całym mieście nienaruszonych zostało siedem domów i jeden z kościołów^[6] (cegła ze zrujnowanych domów posłużyła następnie do odbudowy Warszawy). 17 lutego 1945 roku siły hitlerowskie zostały wyparte przez oddziały 3 armii 2 Frontu Białoruskiego. W walkach o miasto i okolice zginęło 166 żołnierzy radzieckich i 32 oficerów. 18 lutego 1945 roku podczas inspekcji wojsk na przednim skraju frontu pod Pieniężnem został śmiertelnie ranny dowódca 3 Frontu Białoruskiego generał armii Iwan Czerniachowski^[8]. Na jego cześć w Pieniężnie ustawiono pomnik.

Wiosną 2001 roku na cokole pomnika gen. Czerniachowskiego pojawiły się napisy kat AK i morderca^[9]. W 2014 władze miasta wystąpiły z inicjatywą usunięcia lub przeniesienia pomnika. 17 września 2015 r. w 76 rocznicę rosyjskiej napaści na Polskę rozebrano monument sowieckiego generała^[10]. W 2023 roku odbyła się uroczystość odsłonięcia i poświęcenia krzyża wraz z tablicą poświęconą „Ofiarom I i II wojny światowej. Ofiarom nazizmu i komunizmu” w miejscu gdzie dawniej stał usunięty pomnik^[11].

Ze względu na zniszczenie miasta w ponad 90% zimą 1945 r. administracja polska nie zaliczyła miejscowości do miast, ponieważ liczba mieszkańców wynosiła 640 osób. W 1954 r. Pieniężno zostało siedzibą gromady Pieniężno, w 1959 uzyskało prawa osiedla miejskiego, a prawa miejskie odzyskało w 1973 r. W latach 1975–1998 miasto administracyjnie należało do województwa elbląskiego.

Dane z 31 grudnia 2017 roku^[12].

• Zamek Kapituły Warmińskiej z XIV wieku, na którym w 1518 i 1519 zamieszkiwał Mikołaj Kopernik
• Ratusz z XIV–XV wieku. Obecnie ratusz znajduje się w odbudowie po zniszczeniach II wojny światowej, w czasie której miasto zostało zniszczone w 80%. Był to budynek usytuowany pośrodku kwadratowego rynku^[13].
• Kościół Świętych Apostołów Piotra i Pawła z XIV wieku: Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła o pięciu nawach wybudowano w 1897 roku. W tym miejscu stała kiedyś stara świątynia, której wyposażenie trafiło do nowego kościoła: barokowe figury patronów przy ołtarzu, gotycka chrzcielnica i polichromowana ambona z XVII wieku^[14].
• Wieża kościoła poewangelickiego z lat 1844–1851
• Muzeum Misyjno-Etnograficzne Księży Werbistów
• Most kolejowy nad rzeką Wałszą, o wysokości 30 metrów i długości 160 m, z 1885 roku, składający się z 3 jednakowych przęseł kratowych o dźwigarach parabolicznych o rozpiętości 42,4 m każde. Rozstaw dźwigarów 3,1 m, rozstaw podłużnic 1,8 m, wysokość filarów 28 m. Zniszczony w czasie działań wojennych w 1945, odbudowany w 1950 roku
• Wieża ciśnień z 1905 roku
• Klasztor Księży Werbistów
• cerkiew greckokatolicka św. Michała z lat 1621–1623, dawna kaplica szpitalna
• Dawny młyn i magazyn
• Dawna plebania przy kościele śś. Piotra i Pawła

• 
  Zamek Kapituły Warmińskiej
• 
  Wnętrze kościoła śś. Piotra i Pawła
• 
  Wieża kościoła ewangelickiego
• 
  Seminarium werbistów
• 
  Dawna kaplica szpitalna
• 
  Dawny młyn i magazyn
• 
  Dawna plebania

Przez miasto przebiegają drogi:

• 507 Braniewo – Pieniężno – Orneta – Dobre Miasto
• 510 Pieniężno – Głębock
• 512 Pieniężno – Górowo Iławeckie – Bartoszyce – Szczurkowo

W mieście znajduje się przystanek kolejowy, dawniej stacja.

• Kościół rzymskokatolicki
  • Parafia Świętych Apostołów Piotra i Pawła w Pieniężnie
• Kościół greckokatolicki
  • Parafia św. Michała Archanioła w Pieniężnie
• Świadkowie Jehowy:
  • zbór Pieniężno (Sala Królestwa)^[15]

 Z tym tematem związana jest kategoria: ‎‎Ludzie związani z Pieniężnem‎.

• Pieniężno (osada w województwie warmińsko-mazurskim)

• Czas na Pieniężno
• Melzak, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 250 .