Ten artykuł dotyczy religii. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Pielgrzymka – podróż podjęta z pobudek religijnych do miejsc świętych. Motywem podjęcia trudu pielgrzymowania może być chęć zadośćuczynienia za popełnione występki lub też chęć wyrażenia prośby, np. o zdrowie, o pomyślność. Pątnicy pielgrzymują również, ażeby wyrazić wdzięczność, np. za urodzenie dziecka, odzyskanie sprawności fizycznej. Pielgrzymowanie wiąże się też ze składaniem wotum w sanktuarium, do którego się wędrowało, jak to ma np. miejsce w katolicyzmie.

Pielgrzymki mogą być zbiorowe lub indywidualne. Pielgrzymki zbiorowe organizowane są przez instytucje religijne. Indywidualni pątnicy mogą też przyłączać się do większych grup pielgrzymich.

Pielgrzymowanie jako przejaw religijności znany był już w starożytności (Starożytny Egipt, Grecja czy Rzym). Również w kulturach Bliskiego Wschodu istniały tradycyjne dni, w których pielgrzymowano (np. do Jerozolimy w czasach biblijnych na święto Paschy). Tradycja żydowska przejęta została przez chrześcijan, którzy pielgrzymowali już w czasach starożytnych do Ziemi Świętej (por. Anonimus Piacentinus, Egeria), a następnie do sanktuariów europejskich, gdy Palestyna dostała się pod panowanie muzułmańskie w 638. Czasów wczesnego średniowiecza sięga europejska tradycja pielgrzymowania do grobu św. Jakuba Apostoła w Hiszpanii i grobów apostołów Piotra i Pawła w Rzymie.

W zależności od ustaleń organizacyjnych, pielgrzymi otrzymują m.in. kolorowe chusty, certyfikaty uczestnictwa, karty pielgrzyma lub emblematy upamiętniające udział w pielgrzymce.

W niektórych religiach pielgrzymki mają charakter obowiązkowy, np. pielgrzymka do Mekki w islamie.

Badaniem pielgrzymek, jako formy turystyki, zajmują się geografia turyzmu oraz geografia religii.

Początkowo pielgrzymowano przede wszystkim do miejsc związanych z życiem i śmiercią Jezusa. Tradycja pielgrzymowania rozpoczęła się prawdopodobnie około IV wieku. Itinerarium Burdigalense, datowane na rok 333, jest najstarszym zachowanym opisem pielgrzymki. Anonimowy autor wędrował z Bordeaux do dzisiejszej Ziemi Świętej^[1]. Pielgrzymki były pochwalane przez Ojców Kościoła, jak na przykład Hieronim ze Strydonu oraz upowszechnione przez Świętą Helenę, matkę Konstantyna Wielkiego.

Innymi miejscami pielgrzymkowymi we wczesnym chrześcijaństwie był przede wszystkim Rzym oraz miejsca związane z apostołami. Tendencja ta nasiliła się szczególnie po podbojach arabskich, kiedy dotarcie do Ziemi Świętej stało się dużo trudniejsze. Pojawił się wówczas m.in. jeden z najpopularniejszych do dziś ośrodków w Santiago de Compostela, związany z kultem świętego Jakuba.

W Polsce pielgrzymowano przede wszystkim do grobu świętego Wojciecha w Gnieźnie oraz sanktuarium na Świętym Krzyżu^[2]. Ich znaczenie zaczęło jednak spadać po pojawieniu się w kraju obrazu Czarnej Madonny. Dziś najpopularniejszymi celami jest Częstochowa-Jasna Góra, Licheń, Kraków-Łagiewniki oraz Wadowice^[2]. Szczególną rolę w polskim pielgrzymowaniu pełni piesza pielgrzymka na Jasną Górę, odbywająca się co roku latem i gromadząca za każdym razem kilkadziesiąt tysięcy osób.

Ogólnie w Polsce znajduje się 96 ośrodków pielgrzymkowych^[3].

• Na świecie:
  • Asyż
  • Fátima
  • La Salette
  • Le Puy-en-Velay
  • Loreto (Włochy)
  • Lourdes
  • Međugorje
  • Meksyk (miasto) – sanktuarium w Guadelupe
  • Rzym
  • Santiago de Compostela – co roku pieszymi szlakami Camino de Santiago pielgrzymuje ok. 200 tys. osób
  • Ziemia Święta, Jerozolima
  • Montserrat
• W Polsce i na Litwie:
  • Częstochowa-Jasna Góra. Co roku pielgrzymuje tam pieszo ok. 100 tys. osób. (zob. Piesze pielgrzymki na Jasną Górę)
  • Gietrzwałd, jedyne w Polsce miejsce zatwierdzonych przez Kościół objawień Matki Bożej
  • Bazylika na Świętym Krzyżu – pierwsze narodowe sanktuarium w Polsce
  • Czerna
  • Kalwaria Pacławska k. Przemyśla
  • Przeworsk – Sanktuarium Grobu Bożego
  • Kalwaria Wejherowska
  • Wambierzyce, „Śląska Jerozolima”
  • Bardo
  • Kaplica Matki Boskiej Śnieżnej, Międzygórze (województwo dolnośląskie)
  • Krzeszów (województwo dolnośląskie)
  • Góra Świętej Anny
  • Święta Lipka
  • Lewiczyn
  • Licheń Stary
  • Łagiewniki
  • Kalwaria Zebrzydowska
  • Piekary Śląskie
  • Sianowo
  • Sanktuarium Matki Boskiej Bolesnej w Wałbrzychu
  • Sanktuarium Relikwii Drzewa Krzyża Świętego
  • Rokitno
  • Grabarka
  • kompleks Centrum Opatrzności Bożej – Wotum Narodu w Warszawie – w skład kompleksu wchodzi Panteon Wielkich Polaków, Świątynia Opatrzności Bożej oraz Muzeum Jana Pawła i Prymasa Wyszyńskiego,
  • Leżajsk^[4]
  • Ostra Brama w Wilnie (Litwa)
  • Kalwaria Żmudzka (Litwa)
• W krajach niemieckojęzycznych
  • Altötting
  • Mariazell
  • Telgte

• Ściana Płaczu w Jerozolimie
• Safed w Galilei
• Leżajsk^[5]

Pielgrzymka do Mekki, zwana hadżdż, stanowi jeden z pięciu filarów islamu i jest obowiązkiem każdego muzułmanina, który jest w stanie ją odbyć pod względem zdrowotnym oraz finansowym (obowiązkowe jest odbycie jej przynajmniej raz w życiu)^[6]. Innym popularnym celem pielgrzymkowym świata muzułmańskiego jest Medyna, w której znajduje się grobowiec Mahometa^[7].

Szyici odbywają pielgrzymki w związku z celebracją Al-Arba’in, święta upamiętniającego śmierć Husajna ibn Alego. Peregrynacja do Karbali w Iraku należy do największych pielgrzymek na świecie. Szacuje się, że bierze w nich udział nawet 40 milionów osób^[8].

Innym popularnym celem pielgrzymek jest irańskie miasto Meszhed, w którym znajduje się sanktuarium wybudowane na miejscu śmierci Imama Rezy, ósmego imama szyizmu. Odwiedza ją nawet 20 milionów pielgrzymów rocznie^[9].

Polscy Tatarzy zamiast do Mekki pielgrzymowali najczęściej do Łowczyc i Sieniawic w województwie nowogródzkim, jednak obyczaj ten ustał, gdy miejscowości te znalazły się poza granicami Polski. Obecnie centrami życia religijnego polskich muzułmanów są Bohoniki i Kruszyniany^[10].

• Pielgrzym
• Pielgrzymki w chrześcijaństwie
• Pielgrzymki w islamie
• Pielgrzymki w judaizmie
• Pielgrzymki w hinduizmie
• Pielgrzymki w buddyzmie
• Pielgrzymka piesza

• Praca zbiorowa: Artykuł o tym, czym jest pielgrzymowanie. salwatorianie.pl, 1998. [dostęp 2011-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (20 września 2011)].
• Grzegorz Ryś: Pielgrzymowanie: modlitwa, turystyka, edukacja. uj.edu.pl, 12 września 2004. [dostęp 2011-08-16]. [zarchiwizowane z tego adresu (22 września 2011)].
• Poradnik pielgrzyma. opoka.org.pl. [dostęp 2011-08-16].
• www.centrumopatrznosci.pl – oficjalna strona Centrum Opatrzności Bożej – Wotum Narodu
• O pielgrzymowaniu do miejsc świętych. pielgrzymek.pl. [dostęp 2011-08-16].