Pakt trzech

Pakt trójstronny między Niemcami, Włochami i Japonią
Inne określenia	pakt trójstronny, pakt berliński
Przedmiot regulacji	współpraca polityczna, gospodarcza i wojskowa między Niemcami, Włochami i Japonią
Podpisanie	27 września 1940 r. Berlin
Wejście w życie	27 września 1940 r.
Liczba sygnatariuszy	3+6
Język oryginału	niemiecki, włoski, japoński
Multimedia w Wikimedia Commons
Zastrzeżenia dotyczące pojęć prawnych

Pakt trzech, pakt trójstronny, pakt berliński – porozumienie podpisane przez rządy Niemiec, Włoch i Japonii 27 września 1940 roku w Berlinie, w trakcie II wojny światowej. Miał na celu sformalizowanie współpracy tych trzech państw^[1][2], był sojuszem obronnym^[3].

Niemcy już w połowie 1939 roku podjęły starania o wciągnięcie do niemiecko-włoskiego układu wojskowego również Japonii. Starania nie przyniosły jednak efektu i powrócono do nich pod koniec lata 1940. 9 września 1940 odbyły się w Tokio rozmowy niemiecko-japońskie, a 18 września w Rzymie niemiecko-włoskie^[4]. Gdy 1 września 1939 Niemcy zaatakowały Polskę, Włochy nie były jeszcze gotowe do działań wojennych. 19 sierpnia 1939 została zawarta radziecko-niemiecka umowa handlowa. Zawarty 23 sierpnia 1939 przez Niemcy i ZSRR pakt Ribbentrop-Mołotow zdawał się łamać wcześniejsze porozumienia Niemiec z Japonią^[1], która w tym czasie toczyła walki graniczne z ZSRR. 11 lutego 1940 została podpisana kolejna radziecko-niemiecka umowa handlowa.

Z upływem czasu wydarzenia wojenne kształtowały nowe sojusze wojenne i bloki polityczne. Trzon bloku państw dążących do zburzenia dotychczasowych stosunków politycznych oraz układów stanowiły Niemcy, Włochy i Japonia, jednak państwa te miały różne interesy. Występowały między nimi duże sprzeczności i kraje te traktowały się z wielką nieufnością. Trzecia Rzesza zaskakiwała Włochów i Japończyków różnymi decyzjami, bez konsultacji z nimi. Włosi i Japończycy próbowali uniezależnić się od rosnącej przewagi Niemców i również nie uprzedzali o swoich decyzjach. Układ wszedł w życie po podpisaniu i miał obowiązywać dziesięć lat^[5]. Sygnatariusze paktu trzech planowali dążyć do:^[1]

oraz

Intencją sygnatariuszy było również powstrzymanie Stanów Zjednoczonych przed przystąpieniem do wojny, dlatego strony zobowiązały się do wszelkiej wzajemnej pomocy w przypadku ataku na którekolwiek z nich państwa nieuczestniczącego w wojnie, zaznaczając że nie chodzi o ZSRR. Było to ostrzeżenie dla USA, aby pozostały neutralne, inaczej będzie je czekać wojna na dwa fronty. Pakt gwarantował również zawarty sojusz niemiecko-radziecki^[1]. Po zawarciu paktu Ribbentrop-Mołotow Adolf Hitler zarządził całkowitą repatriację licznej mniejszości niemieckiej z Besarabii^[6] (Heim ins Reich). Dzięki porozumieniu Niemcy uzyskali możliwość swobodnego opuszczania terenów okupowanych przez ZSRR^[7].

Pakt trzech był rozszerzeniem podpisanego 22 maja 1939 przez Niemcy i Włochy paktu stalowego. Sygnatariuszami paktu byli ministrowie spraw zagranicznych: Joachim von Ribbentrop – Niemcy, Galeazzo Ciano – Włochy oraz Yōsuke Matsuoka – Japonia. Przy podpisywaniu paktu obecny był również Hitler. Porozumienie określiło wzajemne zobowiązania militarne stron, a w szczególności zasady udzielania pomocy sojusznikom prowadzącym wojnę z innymi państwami. Pakt określił podział stref wpływów. Strefą wpływów Niemiec i Włoch, ze szczególnym uwzględnieniem tych pierwszych, pozostawała Europa, a Japonii – Azja Południowo-Wschodnia^[2] (Wielka Wschodnioazjatycka Strefa Wspólnego Dobrobytu). Trzy mocarstwa podzieliły świat między siebie, nie licząc się z innymi państwami i Ligą Narodów^[8].

Adolf Hitler i Józef Stalin

Populacja Japonii w 1940 roku wynosiła około 72 mln osób^[9]. Już od lipca 1937 Japonia prowadziła wojnę na Pacyfiku i liczyła, że przymierze z europejskimi potęgami faszystowskimi wzmocni jej pozycję wobec USA. Ponadto zamierzała zająć kolonie holenderskie i kolonie francuskie na Dalekim Wschodzie^[2], a 25 czerwca 1940 zakończyła się kampania francuska, w której Niemcy pokonały Holandię i Francję. Podczas rokowań między Niemcami i Japonią zostało zawartych kilka tajnych porozumień, w których określono zasady podziału wzajemnych wpływów na morzach południowych^[4]. Niemcy od początku zastrzegały, że skutek ich dominacji nad Francją i Holandią miał zostać zastosowany również wobec ich kolonii. Ponadto Niemcy chcieli odzyskać kolonie na Pacyfiku, utracone w wyniku I wojny światowej^[10].

Na mocy odrębnego układu trójstronnego miały zostać utworzone trzy komisje (do spraw ogólnych, ekonomicznych i wojskowych) zajmujące się uzgadnianiem polityki trzech państw-sygnatariuszy, koordynowaniem współpracy gospodarczej i określaniem reguł prowadzenia wojny^[4].

Do paktu przystąpili również europejscy sojusznicy Niemiec:

• 20 listopada 1940 – Królestwo Węgier^[2], podpisany w Wiedniu^[11],

Trzy miesiące wcześniej Węgry odzyskały Siedmiogród dzięki drugiemu arbitrażowi wiedeńskiemu Adolfa Hitlera i Benita Mussoliniego, dlatego rząd węgierski przystał na naciski Hitlera^[1].

• 23 listopada 1940 – Królestwo Rumunii^[2], podpisany w Berlinie^[11],

Rumunia chciała zabezpieczyć się przed możliwym atakiem ZSRR^[1] i zajęciem rumuńskich pól naftowych. Ponadto proniemiecki conducator Ion Antonescu zamierzał odebrać Rosjanom Besarabię i Bukowinę północną^[2] (26 czerwca 1940 Kreml zażądał oddania tych ziem, rząd rumuński zgodził się i wojska sowieckie zajęły je 28 czerwca 1940^[12]); poprosił Hitlera o wsparcie wojskowe, niemieckie siły przybyły do Rumunii jako „wojskowi doradcy”^[2]. Radziecki przywódca Józef Stalin był niezadowolony z coraz powszechniejszej obecności niemieckiej na Bałkanach, przede wszystkim w Rumunii^[13], ponieważ sam zamierzał dokonywać ekspansji w tym kierunku.

• 24 listopada 1940 – Republika Słowacka^[2],
• 1 marca 1941 – Carstwo Bułgarii^[2].

Hitler obiecał bułgarskiemu królowi zwrot wszystkich ziem, które Bułgaria straciła na rzecz swych sąsiadów^[1]. Rząd Bułgarii już 8 lutego 1941 zdecydował się przystąpić do paktu, jednak obawiając się reakcji Stalina postanowił odłożyć ten akt do chwili, gdy Bułgaria zostanie wzmocniona wojskami niemieckimi, co nastąpiło 28 lutego 1941^[14] (przybyło 30 000 niemieckich żołnierzy w cywilnych ubraniach)^[2].

• 25 marca 1941 – rząd Królestwa Jugosławii podpisał w Wiedniu protokół o przystąpieniu do paktu (w zagrożeniu napaścią radziecką, pod naciskami Niemiec i obietnicą otrzymania Salonik, zabranych Królestwu Grecji^[2]). Spowodowało to masowe protesty oraz przewrót wojskowy w nocy 26/27 marca, pod przewodnictwem gen. Dušana Simovicia^[15]. Było to jakby serbskie powstanie przeciwko rządowi, sprowokowane i sfinansowane przez Brytyjczyków. Nowy rząd jugosłowiański miał nadzieję zachować neutralność^[16]. 27 marca 1941 Jugosławia wystąpiła z paktu. Niemcy uznali nowy rząd za antyniemiecki i włączyli Jugosławię do planu Marita (inwazji na Grecję). 6 kwietnia 1941 Niemcy zaatakowały Jugosławię,
• 15 kwietnia 1941 – Niepodległe Państwo Chorwackie (po ogłoszeniu 10 kwietnia niepodległości)^[17].

Po opanowaniu przez Niemców Bałkanów zagrożona poczuła się sąsiadująca Turcja. 18 czerwca 1941 został podpisany niemiecko-turecki pakt o nieagresji, a Turcja znalazła się w strefie wpływów niemieckich^[8].

 Osobny artykuł: Negocjacje paktu czterech (1940).

Niemcy zamierzali wciągnąć do paktu jeszcze Związek Radziecki. W lipcu 1940, po niespodziewanie łatwym zwycięstwie nad Francją (Fall Gelb), Hitler podjął decyzję zaatakowania ZSRR^[18]. Pakt trzech w art. 5 zaznaczał, iż nie wpływa on na stosunki z ZSRR żadnej ze stron. 12 listopada 1940 do Berlina przyjechał minister spraw zagranicznych ZSRR – Wiaczesław Mołotow, jeden z najbardziej zaufanych ludzi Stalina, który otrzymał propozycję przystąpienia do paktu i ekspansji ZSRR w kierunku Królestwa Iraku, Cesarstwa Iranu i Indii Brytyjskich oraz zmiany konwencji z Montreux z 1936 roku, aby radzieckie okręty mogły swobodnie przepływać przez cieśniny czarnomorskie. Z kolei Mołotow chciał opuszczenia przez oddziały niemieckie Rumunii, zgody na zawarcie układu radziecko-bułgarskiego o wzajemnej pomocy oraz założenie radzieckiej bazy morskiej w tureckich Dardanelach. Kwestią sporną była Finlandia, którą oba kraje chciały mieć w swojej strefie wpływów^[11] (1 października 1940 został zawarty niemiecko-fiński układ gospodarczy i wojskowy^[17]). Tereny w rejonie Zatoki Perskiej miały zostać uznane za znajdujące się w radzieckiej strefie wpływów, co równałoby się z przejęciem kontroli nad arabskimi polami naftowymi. Ponadto Japonia miała zrzec się pretensji do północnego Sachalinu, wyspy z bogatymi złożami węgla i ropy naftowej^[19]. Dwudniowe rozmowy Hitlera i Ribbentropa z Mołotowem zakończyły się całkowitym fiaskiem. Mołotow nie przyjmował sugestii skierowania roszczeń terytorialnych ZSRR w stronę Oceanu Indyjskiego, zdecydowanie będąc zainteresowanym Morzem Bałtyckim i Bałkanami^[20]. Niemcy nie chcieli zgodzić się na żądania Mołotowa, a dodatkowo zaostrzała się wzajemna rywalizacja obu krajów, zwłaszcza na Bałkanach^[11]. Już 25 listopada 1940 Sowieci przekazali niemieckiemu ambasadorowi w Moskwie warunki zawarcia porozumienia: wycofanie oddziałów niemieckich z Finlandii, zagwarantowanie baz w Turcji, uznanie Bułgarii za znajdującą się w strefie wpływów radzieckich, zgoda na ekspansję w Zatoce Perskiej i zrzeczenie się przez Japonię południowego Sachalinu (zajętego przez Japonię po wygranej wojnie rosyjsko-japońskiej w 1905 roku). Hitler potraktował rozmowy z Mołotowem jako test potwierdzający słuszność jego zamiaru uderzenia na ZSRR. Przekonał się, że jego decyzja była właściwa, ponieważ Sowieci nie zrezygnują z wpływów w Europie Środkowowschodniej^[20]. Na tym zakończyły się negocjacje w sprawie koalicji. Niemcy nie odpowiedzieli na sowiecką notę, pomimo że Rosjanie wielokrotnie im o tym przypominali^[21]. Pozornie jednak wzajemne stosunki były bardzo dobre, a 18 grudnia 1940 Hitler podpisał tajną dyrektywę nr 21 planu Barbarossa – ataku na ZSRR, który rozpoczął się 22 czerwca 1941^[11]. 10 stycznia 1941 w Berlinie został zawarty kolejny niemiecko-radziecki układ gospodarczy^[8].

13 kwietnia 1941 ZSRR i Japonia podpisały pakt o nieagresji, z ważnością do 13 kwietnia 1946. Japońscy przywódcy podczas tajnej konferencji w Tokio 2 lipca 1941 postanowili nie włączać się do wojny z ZSRR, dopóki nie nastąpi całkowita klęska Armii Czerwonej^[22]. Jesienią 1941 do paktu trzech przystąpiła Finlandia^[23]. 11 grudnia 1941 Niemcy, Włochy i Japonia podpisały układ uzupełniający do paktu trzech, w którym zobowiązały się do niezawierania separatystycznego układu o rozejmie lub pokoju i prowadzenia wojny z Wielką Brytanią oraz USA do zwycięskiego końca, do stworzenia „nowego, sprawiedliwego ładu w duchu paktu trzech”^[24].

Odpowiedzią aliantów na zawarcie paktu były Karta Atlantycka (1941) i Deklaracja Narodów Zjednoczonych (1942).

• Państwa Osi
• Pakt antykominternowski
• Pakt Czterech

• Ian Kershaw, Punkty zwrotne. Decyzje, które zmieniły bieg drugiej wojny światowej, Kraków 2009, Wydawnictwo Znak, ISBN 978-83-240-1251-0
• Ian Kershaw, Hitler. 1936-1941 Nemesis, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 2002, ISBN 83-7301-197-8.
• Paul Johnson, Historia świata (od roku 1917), Londyn 1989, wyd. Polonia Book Fund, ISBN 0-902352-80-6
• Dreimächtepakt zwischen Deutschland, Italien und Japan vom 27 September 1940 (niem.)
• Patto tripartito. 213.140.23.57. [zarchiwizowane z tego adresu (2011-05-30)]. (wł.).
• Tekst paktu Trzech Mocarstw w: Kurier Częstochowski z 29 września 1940
• Three-Power Pact Between Germany, Italy, and Japan, Signed at Berlin, September 27, 1940 przekład ang.
• Pact Between the Axis Powers Barring a Separate Peace with the United States or Great Britian; December 11, 1941 przekład ang.