Pałac w Dukli
 nr rej. A-276 z 02.04.1991[1]
| |
 Widok ogólny na pałac i oficyny | |
| Państwo | |
|---|---|
| Województwo | |
| Miejscowość |
Dukla, ul. Trakt Węgierski 5 |
| Typ budynku | |
| Styl architektoniczny |
późny barok |
| Ukończenie budowy |
połowa XVI w. |
| Ważniejsze przebudowy |
1636–1638, 1764–65, 1875 |
| Zniszczono |
II wojna światowa |
| Odbudowano |
1962–63 |
| Pierwszy właściciel |
Jan Jordan |
| Kolejni właściciele |
Franciszek Bernard Mniszech, Józef Antoni Mniszech, Mniszchowie, Szczęsny Potocki, Ossolińscy, Stadniccy, Męcińscy, Skarb Państwa |
| Obecny właściciel |
Tarnowscy |
Położenie na mapie Dukli  | |
Położenie na mapie Polski  | |
Położenie na mapie województwa podkarpackiego  | |
Położenie na mapie powiatu krośnieńskiego  | |
Położenie na mapie gminy Dukla  | |
 49°33′25,2″N 21°41′05,3″E/49,557000 21,684806
| |
Pałac w Dukli – zespół pałacowo-parkowy ukształtowany w latach 1764–1765, znajdujący się w miejscowości Dukla.
Ta późnobarokowa wystawna rezydencja magnacka w stylu francuskim o wyjątkowych walorach architektonicznych i krajobrazowych, stanowi unikatowy w skali województwa podkarpackiego przykład założenia „entre cour et jardin”. Rezydencja Mniszchów była jedną z piękniejszych w ówczesnej Polsce[2][3].
Aktualnie w pałacu znajduje się muzeum[4].
Historia
Dukla od czasów lokacji była miastem prywatnym, które w 1540 Jan Jordan z Zakliczyna kupił od Ewy Cikowskiej, wdowie po Stanisławie Cikowskim. Około połowy XVI w. Jordan wybudował w Dukli murowany zamek[5]. W 1636 znajdujący się w ruinie obiekt nabył starosta sanocki Franciszek Bernard Mniszech, brat Maryny Mniszchówny carycy Rosji. W latach 1636–1638 założył, na istniejących ruinach, rezydencję w popularnym w tym czasie typie „palazzo in fortezza”, czyli pałacu posiadającego cechy obronne. Prosty, murowany piętrowy budynek na rzucie zbliżonym do kwadratu z czterema bastionami na narożach, otaczały fortyfikacje ziemne. W 1661 zmarł Franciszek Mniszech. Budowlę wykończył jego syn, Józef Antoni, w latach 1696–1709[2][3].
W 1740 dziedzicem Dukli i okolicznych włości został Jerzy August Mniszech, marszałek nadworny koronny[5]. Dwadzieścia cztery lata później przeniósł się do pałacu w Dukli. Wspólnie z żoną Marią Amalią postanowili uczynić z niego ważny ośrodek życia towarzyskiego i politycznego o znaczeniu ponadregionalnym, na wzór Warszawy czy Puław. W latach 1764–1765 powstało nowe założenie późnobarokowej rezydencji w typie „entre cour et jardin”[2]. Nadbudowano pałac o jedną kondygnację, przeorientowano go według osi wschód-zachód, ramując jednocześnie elewacje frontową (zachodnią) dwoma oficynami, nadbudowanymi na dawnych skazamatowanych bastionach zachodnich[3]. Bastiony od strony parku wyburzono[6], zlikwidowano również istniejące dotychczas obwarowania ziemne[7]. Przekształcono też w części wnętrza pałacu: na piętrze znalazły się apartamenty prywatne, a na drugim reprezentacyjne sale z salonem i kaplicą. W oficynach urządzono mieszkania służby, artystów teatru, kapeli dworskiej oraz pomieszczenia techniczne (kuchnie, pralnie i inne)[2]. Wybudowano również teatr (obecnie nieistniejący)[6]. Grano w nim sztuki autorów francuskich i polskich, w tym Jana Potockiego. Istniała dworska kapela. Wnętrza zdobiły obrazy znanych mistrzów, starożytne antyki, cenne militaria, artystyczne meble. Mniszech wzorem innych magnatów utrzymywał własne wojsko, tak zwaną milicję nadworną. W jej skład wchodziła doborowa chorągiew dragonów[5]. Założono także ogrody geometryczne wyposażone w budowle ogrodowe i małą architekturę (mostki kamienne, ławy ogrodowe, ogrodzenie, wazy). Projekt przebudowy wykonał prawdopodobnie architekt drezdeński Jan Fruderyk Knobl, a pracami budowlanymi kierował Leonard Andrys, nadworny budowniczy Mniszchów[3].
Pałac – elewacja frontowa
Pałac – elewacja południowa
Pałac – elewacja wschodnia
W 1772 pałac zajęły wojska austriackie i urządziły w nim koszary. Dwa lata później posiadłość przeszła w ręce Potockich za sprawą małżeństwa córki właścicieli, Józefy Amalii Mniszchówny ze Szczęsnym Potockim. W 1779 właścicielem zespołu pałacowego został Józef Ossoliński, wojewoda wołyński. Po jego śmierci dobra nabył Antoni Stadnicki, po nim jego syn Franciszek, następnie odziedziczyła je córka Franciszka, Helena, żona Wojciecha Męcińskiego[6]. Męciński zgromadził w dukielskim pałacu kolekcję malarstwa, jedną z największych w tym czasie w Galicji. W rękach jego rodziny pałac pozostawał do 1923. W 1923, za sprawą adoptowanego przez Męcińskich Stanisława Tarnowskiego (1918–2006), w rękach Tarnowskich pozostawał pałac do II wojny światowej[2].
W XIX w. pałac kilkakrotnie ulegał pożarom: w latach 1810, 1821 i 1848. Poważniejsze przekształcenie przeszedł w 1875, kiedy to staraniem Adama Męcińskiego zmieniono podziały wewnętrzne parteru i wystrój wszystkich elewacji[3].
Po działaniach I wojny światowej pałac, częściowo uszkodzony i obrabowany, stał w międzywojniu niezamieszkały[3]. Dzieła zniszczenia dopełniła II wojna światowa. Doszczętnie ogołocony i zrujnowany pozostawał przez kilkanaście lat bez dachu i stropów. Został przejęty przez Skarb Państwa. W 1958 wyremontowano oficyny, a w latach 1962–1963 zabezpieczono mury, położono stropy i zrekonstruowano mansardowy dach pałacu. W jednej z oficyn utworzono Muzeum Braterstwa Broni. W latach 80. XX w. dokończono odbudowę pałacu i znalazło w nim siedzibę, pod nową nazwą, Muzeum Historyczne. Na początku XXI w. wykonano izolację ścian fundamentów[6].
W dniu 18 września 2012 zespół pałacowo-parkowy w Dukli odzyskała rodzina Tarnowskich[4].
Oficyna południowa
Oficyna północna
Muzealna ekspozycja stała na dziedzińcu
Architektura
Rezydencja składa się z pałacu, oficyny południowej, oficyny północnej i parku przypałacowego ze znajdującą się w nim kaplicą i lodownią[8].
- Pałac – późnobarokowa kamienno-ceglana budowla na rzucie zbliżonym do kwadratu, o dwupiętrowej bryle, nakryta wysokim mansardowym dachem. Siedmioosiowa elewacja frontowa (zachodnia) rozczłonkowana płytkimi ryzalitami w skrajnych osiach oraz gzymsem międzykondygnacyjnym powyżej kondygnacji piętra. W połaci dachu rozmieszczone symetrycznie trzy lukarny z półkoliście zakończonymi oknami. Elewacja wschodnia gładka, pięcioosiowa, niesymetryczna, z analogicznymi lukarnami. Elewacje północna i południowa, bliźniacze, symetryczne, pięcioosiowe, z wejściem na osi i pięcioma lukarnami w dachu. Całość zwieńczona jest gzymsem kordonowym. Wewnątrz budynek ma trójtraktowy układ pomieszczeń.
- Oficyna północna – usytuowana na północ od pałacu, ramuje jego elewację frontową z lewej strony, na rzucie nieregularnego pięcioboku, piętrowa, podpiwniczona, przykryta dachem wielospadowym. Wybudowana została z kamienia i cegły, dach przykryty blachą. Na elewacjach różnej szerokości okna rozmieszczone w osiach. Całość zwieńczona gzymsem kordonowym. Wewnątrz zachowane sklepienia z XVII w.
- Oficyna południowa – usytuowana na południe od pałacu, ramuje jego elewację frontową z prawej strony, na rzucie nieregularnego siedmioboku, zbliżonym do pięcioboku, piętrowa, podpiwniczona, przykryta dachem wielospadowym. Wybudowana z kamienia i cegły. Dach przykryty blachą. Na elewacjach różnej szerokości okna rozmieszczone w osiach. Całość zwieńczona gzymsem kordonowym. Wewnątrz zachowane sklepienia z XVII w.
- Kaplica – z 1925, usytuowana w środkowej części parku, w pobliżu jego granicy północnej. To obiekt na rzucie prostokąta, z ryzalitem w krótszej ścianie. Zbudowana z bloków kamiennych, na cokole, ze stromym, wielopołaciowym dachem. Elewacje urozmaicone rytmem prostych pilastrów, pomiędzy którymi, w dłuższych ścianach, umieszczono prostokątne okna. Dach zaakcentowany wieżyczką zwieńczoną baniastym hełmem z krzyżem.
- Lodownia – zachowała się w szczątkowej postaci w obrębie parku, wtopiona w zbocze opadające ku Jasiołce. Wybudowana na rzucie zbliżonym do kwadratu, murowana z kamienia.
- Park – założony około 1765, pierwotnie w stylu francuskiego ogrodu geometrycznego, przekształcony w XIX w. na park krajobrazowy, z trzema stawami przedzielonymi groblami ze szpalerami drzew, głównie lip, grabów i robinii. Zachowały się elementy architektury ogrodowej: mostek kamienny i ławy ogrodowe[3][8].
Wnętrze pałacu (muzeum)
Fragment parku
Fragment parku
Pałacowe epizody
- W 1656 w pałacu zatrzymał się na odpoczynek król Jan Kazimierz, powracający do Lwowa z wygnania na Śląsku w trakcie potopu szwedzkiego[5].
- W 1755 w pałacu Jerzy Mniszech założył lożę masońską, jedną z pierwszych w Polsce[7]. Jej głównym ideologiem był Mokronowski, a należało do niej wielu arystokratów i wojskowych[5].
- Maria Amalia, druga żona Jerzego Augusta Mniszcha, była gruntownie wykształcona, o wielkim smaku artystycznym, dobrym politykiem, ale była też mistrzynią intryg. Jej ambicją było wydać swoją córkę, jedynaczkę Józefinę za Szczęsnego Potockiego, kresowe królewiątko, największego pana w ówczesnej Polsce. To ją podejrzewano o zorganizowanie porwania i zabójstwo pierwszej żony Szczęsnego Gertrudy. Wkrótce po tym fakcie Józefina została żoną Szczęsnego[7].
- Mniszchowie wspierali konfederatów barskich, a szczególnie Maria Amalia, którą łączyły bliskie kontakty z księciem Karolem Radziwiłłem, biskupem kamienieckim Adamem Krasińskim oraz Kazimierzem Pułaskim częstym gościem w pałacu w latach 1769–1770. Ten ostatni z pałacu w Dukli organizował dalekie rajdy kawaleryjskie, ale nie udało mu się przekonać Jerzego Augusta do przekazania pod komendę konfederacką jego doborowej dragonii[5].
- W 1775 przybył do pałacu Tadeusz Kościuszko młody absolwent Szkoły Rycerskiej w Warszawie, szukając bezskutecznie protekcji u Mniszcha w zaciągnięciu się do armii saskiej[5].
- Na kominie oficyny południowej swoje gniazdo uwiła para bocianów, które są nazywane „pałacowymi bocianami”[4].
Przypisy
- ↑ Rejestr zabytków nieruchomych – województwo podkarpackie [online], Narodowy Instytut Dziedzictwa, 30 września 2024 [dostęp 2020-12-03].
- ↑ a b c d e Piotr Libicki: Dwory i pałace wiejskie w Małopolsce i na Podkarpaciu. Dom Wydawniczy Rebis, Poznań 2012, s. 263, 264. ISBN 978-83-7510-597-1.
- ↑ a b c d e f g Zespół pałacowo-parkowy – Dukla. zabytek.pl. [dostęp 2020-12-03].
- ↑ a b c Historia muzeum. Muzeum Historyczne - Pałac w Dukli. [dostęp 2020-12-03]. (pol.).
- ↑ a b c d e f g Janusz Michalak: Dukla i okolice. Roksana Krosno, Krosno 1997, s. 62. ISBN 83-903843-5-3.
- ↑ a b c d Sylwester Polakowski: Pozostałości założeń dworskich województwa podkarpackiego. Wydawnictwo LYGIAN, Krosno 2012, s. 172, 173. ISBN 978-83-7510-597-1.
- ↑ a b c Piotr Subik: Na szlakach Dukielszczyzny. Wydawnictwo Roksana, Krosno 1999, s. 18, 19. ISBN 83-87282-96-0.
- ↑ a b Jacek Żabicki: Leksykon zabytków architektury Lubelszczyzny i Podkarpacia. Wydawnictwo Arkady, Warszawa 2013, s. 253. ISBN 978-83-213-4787-5.