Pałac bpa Erazma Ciołka

nr rej. A-151 z 1965
Państwo	Polska
Województwo	małopolskie
Miejscowość	Kraków, ul. Kanonicza
Ukończenie budowy	1505, 1840–1841
Położenie na mapie Starego Miasta w Krakowie Pałac bpa Erazma Ciołka
Położenie na mapie Polski Pałac bpa Erazma Ciołka
Położenie na mapie województwa małopolskiego Pałac bpa Erazma Ciołka
Położenie na mapie Krakowa Pałac bpa Erazma Ciołka
50°03′23″N 19°56′13″E/50,056389 19,936944
Multimedia w Wikimedia Commons

Pałac biskupa Erazma Ciołka – zabytkowy pałac z XVI wieku znajdujący się przy ulicy Kanoniczej 17 w Krakowie, od 2007 roku oddział Muzeum Narodowego w Krakowie.

W 1505 staraniem biskupa płockiego Erazma Ciołka połączono dwa domy, tworząc tzw. curia ampla, czyli wielki dwór, uchodzący w XVI wieku za najokazalszy przy ulicy Kanoniczej^[1]. Kolejni użytkownicy pałacu: biskup Piotr Tomicki, a następnie kardynał Jerzy Radziwiłł, dokonali dalszej przebudowy rezydencji^[2]. Zmiany obejmowały dobudowanie bocznych oficyn i podwyższenia budynku do trzech kondygnacji, w II połowie XVI wieku dobudowano też mur obronny i basztę artyleryjską^[1]. Po zmianach pałac przetrwał w nienaruszonym stanie do XIX wieku, kiedy przejęły go władze austriackie^[1]. Budynek pełnił później funkcję Komisji Poborowej Okręgu Starego Miasta w Krakowie i Urzędu Probierczego w Krakowie; na użytek nowych funkcji został zdewastowany^[1]. Budynek po obu wojnach światowych nie był odnawiany i pod koniec XX wieku jego stan techniczny oceniano jako bardzo zły^[1].

Zniszczony pałac w 1996 został przekazany Muzeum Narodowemu w Krakowie, w latach 1999–2006 dokonano kompleksowej rewaloryzacji obiektu^[3]. Obiekt zaadaptowano na cele muzealne, jednakże zachowując obiektowi częściowo charakter pałacowy^[3]. W 2007 roku w salach utworzono dwie galerie, sztuki dawnej do XVIII wieku (na piętrze) oraz sztuki cerkiewnej (na parterze)^[4]. Ponadto w pałacu mieści się pracownia konserwacji malarstwa i rzeźby^[4]. Po remoncie muzeum zostało otwarte 18 października 2007, a udostępnione zwiedzającym dzień później^[5].

Projekt konserwatorski sporządzony dla pałacu na podstawie konsultacji Andrzeja Fischingera planowany na lata 2003–2007 przewidział ponowne otwarcie zamurowanej monumentalnej dwunawowej sieni, przywrócenie późnogotyckich i renesansowych obramowań okiennych z wykorzystaniem autentycznych elementów, rekonstrukcję kolorystycznego rozwiązania fasady na podstawie ujawnionych w okresie badań śladów oraz konserwację reliktów renesansowych malowideł ściennych we wnętrzu skrzydła północnego z zachowanymi herbami Łodzia biskupa Tomickiego^[3][6]. Odnowiona została również kamieniarka pałacowa^[7]. Na parterze południowej oficyny znajdują się fragmenty loggii widokowej, która wieńczyła tylną oficynę pałacu w ostatnich latach XVI wieku^[8].

Dziś do pałacu prowadzi renesansowa brama z kartuszem, na którym widnieje orzeł w koronie z przeplecioną literą S będącą inicjałem króla Zygmunta Starego. W sieni odkryto późnogotycką kolumnadę, która dzieliła sień na dwie nawy. W 1977 dokonano kolejnego odkrycia zamurowanych arkad dziedzińca^[8].

W pałacu, będącym oddziałem Muzeum Narodowego w Krakowie, znajdują się dwie stałe ekspozycje poświęcone dawnej sztuce w Polsce: Galeria Sztuki Dawnej Polski XII-XVIII wieku i Galeria Sztuki Cerkiewnej Dawnej Rzeczypospolitej^[9]. W zbiorach mieści się również lapidarium^[10]. Budynek mieści także Pracownię Konserwacji Malarstwa i Rzeźby Polichromowanej oraz magazyny muzealne^[11].

„Sztuka Dawnej Polski XII–XVIII wieku” jest stałą ekspozycją, która gromadzi dzieła malarstwa, rzeźby i rzemiosła artystycznego od późnego średniowiecza po późny barok^[12]. Najstarszymi zabytkami należącymi do ekspozycji są późnoromańskie kapitele z opactwa cystersów w Jędrzejowie, datowane na okres pomiędzy 1195 a 1245 rokiem^[13]. Spośród wielkiej kolekcji gotyckiego malarstwa tablicowego wyróżniają się retabula ołtarzowe lub pochodzące z nich obrazy, a ponadto pojedyncze figury^[14].

Wysoką klasę artystyczną reprezentują najstarsze spośród kolekcji gotyckich dzieł rzeźby i malarstwa: Tryptyk z Trzebuni, z którego zachowały się dwa obrazy ukazujące parę świętych (1400-30 r.)^[15], Epitafium Wierzbięty z Branic (ok. 1430 r.)^[16], Madonna z Krużlowej (po 1410 r.)^[17] – wszystkie trzy związane ze stylem pięknym – a także Ukrzyżowanie z Korzennej (ok. 1440-1450). Do rzeźb przechowywanych w pałacu Ciołka należą m.in. Mąż Boleści z Krauszowa (ok. 1440)^[18] oraz Madonna z Dzieciątkiem z Regulic^[19]. Dalszą część wystawy tworzą dzieła gotyckiego nurtu realistycznego: Poliptyk Dominikański (ok. 1460 r.)^[20], Poliptyk Augustiański^[20] i Trzy Marie u grobu Chrystusa (dwa ostatnie dzieła przypisywane Mikołajowi Haberschrackowi)^[21], Tryptyk z Rozesłaniem Apostołów, Zwiastowanie z Cięciny^[22], malowidła z ołtarza Kuśnierzy z kościoła Mariackiego łączone z twórczością Jana Wielkiego^[23]. Spośród rzeźb wyróżniają się Chrystus na osiołku ze Szydłowca – dzieło, które niegdyś służyło ceremoniom Niedzieli Palmowej^[24]. Cenną kolekcję tworzą dzieła Wita Stwosza i jego kręgu – uczniów i naśladowców. Są to m.in. Chrystus w ogrodzie Oliwnym i krucyfiks drewniany (dzieła Stwosza)^[25] czy święte Katarzyna i Małgorzata z Iwanowic, figury świętych pustelników z krakowskiego kościoła Augustianów^[26].

Przemiany stylistyczne gotyku przełomu XV i XVI wieku poświadczają m.in. Poliptyk z Lusiny^[27], Tryptyk z Dobczyc^[28], pochodzący z kościoła Św. Katarzyny w Krakowie Poliptyk św. Jana Jałmużnika (1502-1504)^[29] i obraz Święci Bonawentura, Bernard, Augustyn i Benedykt (ok. 1500), ponadto obrazy Rodzina Marii z Ołpin (ok. 1510)^[30], Święty Stanisław z Tarnobrzega (ok. 1515), epitafium Grzegorza Nożownika z krakowskiego kościoła św. Szczepana (1532). Z dzieł malarstwa ściennego zachował się strop z kościoła w Kozach koło Bielska-Białej (ok. 1520)^[31]. Spośród rzeźb wyróżniają się Maria z kościoła Bożego Ciała w Krakowie, Madonna z Barczkowa^[32], cykl figur z kościoła w Rzepienniku Biskupim (ok. 1500)^[33].

Okres renesansu reprezentowany jest zarówno przez północną (Hans Dürer, brat Albrechta), jak i włoską odmianę tego kierunku (Jan Maria Padovano)^[34]. Z ekspozycji sztuki barokowej wyróżniają się dzieła związane z nurtem kontrreformackim (zespół portretów trumiennych i dzieła związane ze zwyczajem pogrzebowym w XVII w.)^[35] oraz tradycją portretu staropolskiego (cykl portretów osobistości szlachty w Sali Cnót), a także m.in. dzieła Tomasza Dolabelli (Msza bł. Henryka Suzo, 1638 r.), Tadeusza Konicza (Kuntzego) (Cud św. Jana Kantego, 1767 r.)^[36].

W salach parteru mieści się galeria „Sztuka Cerkiewna Dawnej Rzeczypospolitej” z bogatym zbiorem malarstwa i rzemiosła artystycznego związanego z Kościołem Wschodnim. Najwięcej dzieł pochodzi z Podkarpacia i Rusi Czerwonej, ponadto Muzeum gromadzi dzieła z Rusi Nowogrodzkiej, Rusi Kijowskiej czy krajów bałkańskich, Grecji i Bułgarii^[37][38]. Cenny zespół malarstwa ikonowego XV-XX w. stanowią Święta Paraskewa Wielka Męczennica ze scenami z żywota i pasji (XV w., deska), Święty Mikołaj z Miry (kon. XV w.), Matka Boska Hodegetria z prorokami oraz świętymi Joachimem i Anną (1. poł. XVI w.), Oblicze Chrystusa na chuście – acheiropoietos z archaniołami Rafałem i Michałem (ikona z XV w.), Welon Matki Boskiej – Pokrow (Matka Boska Opiekunka) z Janem III Sobieskim i Marysieńką (ost. ćw. XVII w.), Święty Jerzy walczący ze smokiem, ikona grecka z XVIII wieku, Święty Mikołaj Cudotwórca – malowidło rosyjskie (przełom XVI/XVII w.) Męka Pańska – cykl obrazów pasyjnych wykonany w warsztacie rybotyckim (przełom XVII/XVIII w.), obraz Sacra Conversazione – Matka Boska z Dzieciątkiem i świętymi Katarzyną i Rochem wykonany w Wenecji w XVI wieku. Cennym dziełem jest ikona Trójcy Świętej z 2. połowy XVI wieku łącząca łacińską i grecką tradycję ikonograficzną Ojca, Syna i Ducha Świętego. Kolekcję malarstwa ikonowego zamyka obraz Święta Paraskewa (1974) Jerzego Nowosielskiego^[39].

W Galerii znajduje się również kompletny ikonostas z Lipowca na Bracławszczyźnie (XVIII wiek)^[40], kilka rzeźbionych carskich wrót, a także liczne staroruskie krzyże procesyjne, krzyże ręczne, obrzędowe, enkolpiony (krzyżyki relikwiarzowe), plakiety starowierskie, tkaniny (tzw. płaszczanice, używane w czasie obrzędów wielkotygodniowych) i paramenty liturgiczne oraz chorągwie^[41].

• 
  Pokłon Trzech Króli – fragment Poliptyku Augustiańskiego (przed 1468 r.) z kościoła św. Katarzyny na Kazimierzu, pędzla Mikołaja Haberschracka
• 
  Warsztat malarza ikony Chrystusa Pantoktatora z cerkwi pw. śś. Kosmy i Damiana w Wujskiem, Mandylion z archaniołami Rafałem i Michałem, ikona znad królewskich wrót ikonostasu, przełom XV i XVI stulecia
• 
  Madonna z Krużlowej, ok. 1410
• 
  Św. Maciej. Skrzydło z retabulum ołtarzowego z Trzebuni (ok. 1400)
• 
  Św. Jadwiga Śląska. Skrzydło z retabulum ołtarzowego z Trzebuni (ok. 1400)
• 
  Epitafium Wierzbięty z Branic (ok. 1425), replika z ok. 1850
• 
  Ukrzyżowanie z Korzennej (ok. 1440)
• 
  Matka Boska z Dzieciątkiem z kościoła w Regulicach (ok. 1345–1395)
• 
  Mikołaj Haberschrack, Trzy Marie u grobu Chrystusa (ok. 1470)
• 
  Zwiastowanie z Cięciny (ok. 1465–1515)
• 
  Chrystus na osiołku ze Szydłowca (ok. 1501–1525)
• 
  Wit Stwosz, Chrystus w ogrodzie Oliwnym (ok. 1485)
• 
  Rodzina Marii z Ołpin (ok. 1510)
• 
  Hans Dürer, Św. Hieronim pokutujący (1526)
• 
  Tadeusz Kuntze, Cud św. Jana Kantego (1767)
• 
  Deski stropowe z kościoła w Kozach (ok. 1520)
• 
  Św. Paraskewa ze scenami żywota i pasji (XV wiek)

• O pałacu na stronie Muzeum Narodowego w Krakowie
• Historia, galeria, bibliografia (Skarabeusz małopolski)
• Wirtualne zwiedzanie Pałacu Biskupa Erazma Ciołka