Ostatni i pierwsi ludzie (tyt. oryg. Last and First Men: A Story of the Near and Far Future) – powieść science fiction brytyjskiego autora Olafa Stapledona, wydana w 1930 roku. Dzieło bezprecedensowe w skali świata, autor opisuje historię ludzkości w okresie dwóch miliardów lat, w którym to pierwszym są Pierwsi Ludzie (czyli nasz własny gatunek), a także siedemnaście innych gatunków człowieka, które na zmianę rozwijają się i degenerują. W przedmowie autora do tej powieści pojawiła się teza, według której fantastyka naukowa jest czymś zbliżonym do mitu^[1].

W polskim przekładzie fragment powieści ukazał się w antologii Droga do science fiction, a całość w 2020 roku nakładem Wydawnictwa Stalker Books.^[2]

Kontrowersyjna cześć książki ukazuje Piątych Ludzi w przyszłości, którzy uciekają z umierającej Ziemi i osiedlają się na Wenus, tam w procesie eksterminacji mieszkańców (inteligentnego gatunku morskiego) przejmują władzę nad planetą. Przez niektórych jest ona interpretowana jako akceptacja ludobójstwa jako uzasadniony i niezbędny akt do przetrwania ludzkości. Jednak wielu stronników Stapledona twierdzi, że jego intencje były inne. Miał on zamiar pokazać, że mimo postępu społecznego i technicznego w przyszłości człowiek nadal będzie zdolny do brutalności.

• Żyjące na Ziemi
  • Pierwsi Ludzie (rozdział 1 - 6): nasz własny gatunek.
  • Drudzy Ludzie (rozdział 7 - 9)
  • Trzeci Ludzie (rozdział 10)
  • Czwarci Ludzie (rozdział 11)
  • Piąci Ludzie (rozdział 11 - 12)
• Żyjące na Wenus
  • Szóści Ludzie (rozdział 13)
  • Siódmi Ludzie
  • Ósmi Ludzie
• Żyjące na Neptunie
  • Dziewiąci Ludzie (rozdział 14)
  • Ludzie od dziesiątego do siedemnastego gatunku
  • Osiemnaści Ludzie (rozdział 15 – 16): najbardziej zaawansowani ze wszystkich ludzi.

• Pawianokształtny człowiek (rozdział 7)
• Fokokształtny człowiek (rozdział 13)

• After Man: A Zoology of the Future
• Man After Man: An Anthropology of the Future