Niedostosowanie społeczne – według Ottona Lipkowskiego, „to zaburzenie charakterologiczne o niejednolitych objawach, spowodowane niekorzystnymi zewnętrznymi lub wewnętrznymi warunkami rozwoju, a wyrażające się wzmożonymi i długotrwałymi trudnościami w dostosowaniu się do normalnych warunków społecznych i w realizacji zadań życiowych danej jednostki”^[1]. Termin został wprowadzony w polski dyskurs przez Marię Grzegorzewską^[2].

W przypadku Czapówa i Jadlewskiego, zachowania związane z niedostosowaniem społecznym obejmują:

1. Manifestacje, polegające na czynnościach sprzecznych z normami strzegącymi interesów społeczeństwa oraz tych systemów społecznych i instytucji, które warunkują istnienie kultury (przejawy różnych odmian wykolejenia społecznego-antagonistyczno-destruktywne zachowania)
2. Stany osobowości, stanowiące podłoże zaburzeń w zachowaniu zgodnym z tymi normami (stany osobowości, które stanowią źródło przejawów wykolejenia)
3. Przyczyny tych zaburzeń (przyczyny wytworzenia się wymienionych stanów osobowości oraz przejawów wykolejenia).

Osoba niedostosowana społecznie, inaczej nieprzystosowana społecznie (z psychologicznego punktu widzenia są to dwie różne rzeczy) – jednostka, która w sposób trwały nie spełnia norm współżycia społecznego. Stan niedostosowania społecznego najczęściej wynika z:

1. internalizacji negatywnych norm wyniesionych ze środowiska rodzinnego (naśladownictwo), niewłaściwa atmosfera życia rodzinnego,
2. uczenie się niewłaściwych reakcji i utrwalanie ich poprzez zły system wzmocnień (kary i nagrody)^[3],
3. niedostosowanie staje się sposobem na minimalizację frustracji, redukcję napięcia wewnętrznego^[4], wynikającej z niespełniania oczekiwań społecznych i prawidłowego pełnienia przypisanych ról społecznych.

Dodatkowo pojęcie nieprzystosowania społecznego rozpatruje się w dwóch ujęciach:

1. makrospołecznych – analizujący powstawanie zjawiska w wyniku uprzemysłowienia, urbanizacji, sytuacji ekonomicznej, miejsca zamieszkania i wielu innych czynników zewnętrznych.
2. mikrospołecznych – wynikających głównie ze środowiska rodzinnego, w jakim żyje jednostka, grup rówieśniczych w jakich uczestniczy oraz środowiska zawodowego^[5].

Istnieją liczne problemy definicyjne, szczególnie w definicjach dotyczących kwestii społecznych. W przypadku tej definicji trudnością jest znalezienie złotego środka pomiędzy osobą, która jedynie ma problemy z współżyciem społecznym – jednak są one przejawem sytuacji życiowych (np. przeżywanie żałoby) od sytuacji, kiedy osoba nosi cechy niedostosowanej społecznie.

Różni autorzy przedstawiają różnorodną typologię zachowań charakterystycznych, szczególnie dla młodzieży, w przypadku niedostosowania społecznego, wśród nich wymienić należy:

• notoryczne kłamstwa
• wagary
• alkoholizowanie się
• ucieczki z domów
• kradzieże
• niekonwencjonalne zachowania seksualne
• rozmaite formy agresji antyspołecznej, łącznie z autoagresją
• werbalną agresję (wulgarność)
• lenistwo szkolne
• lękliwość
• nieprzestrzeganie wewnętrznych zarządzeń i przepisów, np. szkoły
• zaburzenia koncentracji uwagi
• konflikty z nauczycielami lub wzmożone konflikty z rówieśnikami

• nieprzystosowanie społeczne
• socjalizacja

• Pytka L., Skala nieprzystosowania społecznego. Podręcznik, COM, Warszawa 1984
• Pytka L., Zacharuk T., Zaburzenia przystosowania społecznego dzieci i młodzieży. Aspekty diagnostyczne i terapeutyczne, WSRP, Siedlce 1995
• Pilch T., Lepalczyk I., Pedagogika społeczna, Wyd. Żak, Warszawa 1995, ISBN 83-86770-09-0
• Górski S., Metodyka resocjalizacji, IWZZ, Warszawa 1985
• Jundził E., Potrzeby psychiczne dzieci i młodzieży, Wydawnictwo Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2002
• Łobocki M., Trudności wychowawcze w szkole, WsiP, Warszawa 1989
• Pospiszyl K., Żabczyńska E.: Psychologia dziecka niedostosowanego społecznie, PWN, Warszawa 1985
• Pytka L., Pedagogika resocjalizacyjna, Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, Warszawa 2000
• Znaczenie problemu niedostosowania społecznego dla praktyki pedagogicznej. sp15.tarnow.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2010-05-16)].