Oradea
| |||||
| |||||
| Państwo | |||||
|---|---|---|---|---|---|
| Okręg | |||||
| Mer | |||||
| Powierzchnia |
115,56 km² | ||||
| Wysokość |
102–249 m n.p.m. | ||||
| Populacja • liczba ludności |
| ||||
| Nr kierunkowy |
02-59 | ||||
| Kod pocztowy |
3700 | ||||
| Tablice rejestracyjne |
BH | ||||
| Podział miasta |
6 dzielnic | ||||
Położenie na mapie okręgu Bihor  | |||||
Położenie na mapie Rumunii  | |||||
 47°03′N 21°56′E/47,050000 21,933333
| |||||
| Strona internetowa | |||||
Oradea (węg. Nagyvárad[1]) – miasto w Rumunii w okręgu Bihor, stolica krainy historycznej Kriszana. Miasto liczy, zgodnie ze spisem ludności z 2002 roku, 206 614 mieszkańców. Natomiast liczba mieszkańców całego zespołu miejskiego wynosi ok. 241 tys. Oradea należy do najlepiej rozwiniętych miast w Rumunii. Merem miasta jest Ilie Bolojan.
Nazwa miasta w różnych językach[2]:
- jidysz גרויסווארדיין (Grojswardejn)
- łacina Magnovaradinum
- niemiecki Großwardein
- polski Wielki Waradyn[3][4][5][6], Warad Wielki[7]
- rumuński Oradea, dawniej Oradia Mare[8][9][10] lub Oradea Mare
- turecki Varat
- węgierski Nagyvárad (od 2001 r. nazwa urzędowa)
Geografia
Miasto położone jest w pobliżu granicy z Węgrami (13 km) nad rzeką Crișul Repede (Szybki Keresz).
Historia
Miasto pod łacińską nazwą Varadinum istniało tutaj z pewnością już w XI stuleciu. W 1093 r. król węgierski Władysław I Święty doprowadził do powstania tutaj biskupstwa. Miasto stało się jednym z ważniejszych grodów Królestwa Węgier, a jego katedra miejscem pochówku królów.
Rozwój miasta zahamowało jego zniszczenie podczas najazdu mongolskiego w 1241 r. Oradea długo odzyskiwała dawne znaczenie. W mieście pracował Georg von Peurbach, skutkiem czego była Tabula Varadiensis. Od 1445 biskupem Waradynu był Jan Vitéz, protektor Grzegorza z Sanoka. W 1541 znalazła się w granicach Wschodniego Królestwa Węgier, które w 1570 r. zostało przekształcone w Księstwo Siedmiogrodu, zależne od Imperium Osmańskiego. Od XVIII wieku – już w granicach monarchii Habsburgów – zaczęła odzyskiwać swą świetność. To wówczas wiedeński architekt Franz Anton Hillebrandt zaprojektował przebudowę miasta w stylu barokowym. Rozkwit przyniósł miastu wiek XIX, gdy węgierski Nagyvárad stał się ważnym centrum gospodarczym i kulturalnym.
Po rozpadzie Austro-Węgier Oradea znalazła się w granicach Rumunii, mimo iż większość stanowili w niej Węgrzy (w 1910 91,1%, w 1919 62%). Po drugim arbitrażu wiedeńskim miasto powróciło do Węgier w 1940, ale w wyniku traktatu paryskiego ponownie znalazło się w granicach Rumunii w 1947 (faktycznie od października 1944, po zdobyciu miasta przez Armię Czerwoną).
Gospodarka
Przez wieki Oradea należała do najbogatszych miast Węgier. Po roku 1989, w Oradei doszło do szerokich zmian ekonomicznych, które dotyczyły głównie sektora usług, ze względu na znaczący rynek konsumencki.
Bezrobocie w Oradei wynosi ok. 6% i jest nieco mniejsze niż średnia krajowa, jednak większe niż w całym regionie Bihor (ok. 2%). Miasto wytwarza ok. 63% całej produkcji przemysłowej regionu Bihor, chociaż zamieszkuje je zaledwie 34,5% mieszkańców regionu.
Główne działy gospodarki to:
- przemysł meblowy
- przemysł tekstylny i odzieżowy
- przemysł obuwniczy
- przemysł spożywczy
W roku 2003, w Oradei powstał pierwszy hipermarket – Lotus Market.
W miejscowości jest stacja kolejowa Oradea.
Demografia
Rys historyczny
- 1910: 69 000 (narodowość rumuńska: 5.6%, narodowość węgierska: 91.10%)
- 1920: 72 000 (R: 5%, W: 92%)
- 1930: 90 000 (R: 25%, W: 67%)
- 1966: 122 634 (R: 46%, W: 52%)
- 1977: 170 531 (R: 53%, W: 45%)
- 1992: 222 741 (R: 64%, W: 34%)
Stan obecny
Skład etniczny według spisu z 2002 roku[11]:
- Rumuni: 145 284 (70,31%)
- Węgrzy: 56 985 (27,58%)
- Romowie: 2449 (1,18%)
- Niemcy: 563 (0,27%)
- Słowacy: 474 (0,22%)
- Żydzi: 166 (0,08%)
- Ukraińcy: 93
- Bułgarzy: 25
- Rosjanie: 25
- Serbowie: 20
- Polacy: 10
- Czesi: 9
- Turcy: 8
Dzielnice
Od stycznia 2011 miasto jest podzielone na następujące dzielnice (rum. cartiere)[12]:
|
|
Transport
Komunikację w Oradei zapewnia przedsiębiorstwo OTL. Składają się na nią 3 linie tramwajowe (1R, 1N, 2, 3R, 3N) i większa liczba linii autobusowych. W mieście znajdują się 3 dworce kolejowe; Główny, Wschodni (Est) i Zachodni (Vest). Vest mieści się w dzielnicy Ioșia, a dworzec główny (zwany też po prostu Oradea) mieści się w centrum miasta, koło dzielnicy Vie.
Architektura
Architektura Oradei jest mieszanką między budowlami ery socjalistycznej oraz barokową i secesyjną architekturą z czasów monarchii austro-węgierskiej. Po upadku reżimu Ceaușescu doszło do znacznych zaniedbań, jednak od roku 2002, kiedy Rumunia weszła w okres boomu gospodarczego doprowadzono do renowacji zabytkowej architektury.
Zabytki i turystyka
Główne atrakcje turystyczne to zabytkowe centrum miasta oraz uzdrowiska Băile Felix i Băile 1 Mai, położone w pobliżu miasta.
- Twierdza w Oradei – twierdza w formie pięciokąta, sięgająca czasów średniowiecznych, obecnie budynek Instytutu Sztuk Pięknych miejscowego uniwersytetu
- Pałac biskupów rzymskokatolickich – barokowy pałac z 365 oknami, wzniesiony w l. 1762–1777, dawna siedziba Muzeul Țării Crișurilor
- Pomnik króla Węgier Władysława I Świętego z 1893 r. przed katedrą Wniebowzięcia NMP
- Muzeul Țării Crișurilor w budynku dawnej szkoły kadetów z 1897 r.
- Ratusz
- Muzeum Endrego Adyego – muzeum i dom Endrego Adyego, jednego z największych węgierskich poetów
- 100 kościołów, w tym:
- Kościół św. Brygidy – kościół barokowy, wzniesiony w 1693 r.
- Kościół św. Trójcy – kościół barokowy, wzniesiony w 1727 r.
- Kościół św. Ducha – barokowy kościół, wzniesiony w l. 1732–1743, przebudowany w stylu eklektycznym
- Kościół św. Władysława – barokowy kościół katolicki pw. króla Węgier Władysława I Świętego, wzniesiony w 1742 r.
- Kaplica Anioła Stróża z l. 1754–1760
- Kościół norbertanów z l. 1741–1766
- Kościół św. Anny – dawny kościół zakonu urszulanek, wzniesiony w stylu barokowym w l. 1773-1774, przebudowany w 1858
- Kościół katolicki w twierdzy, wzniesiony w l. 1775-1777
- Kościół św. Archaniołów Michała i Gabriela – barokowa świątynia, wzniesiona w l. 1768–1779
- Katedra Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny – największa barokowa katedra w Rumunii, wzniesiona w l. 1752–1780
- Biserica cu Lună – wyjątkowy na miarę europejską kościół z mechanizmem zegarowym wskazującym fazy księżyca, wzniesiony w stylu barokowym w l. 1784–1790
- Kościół i klasztor kapucynów z XVIII-XIX w.
- Katedra św. Mikołaja – kościół barokowy, wzniesiony w l. 1800–1839
- Kościół reformowany z l. 1835–1853
- Kościół św. Jerzego z 1858 r.
- Kaplica św. Władysława z 1900 r.
- Kościół ewangelicki, wzniesiony w l. 1902–1903 w stylu neogotyckim
- Kościół św. Józefa z XX w.
- Pomnik Ferenca Szaniszló, węgierskiego biskupa katolickiego, z 1896 r.
- Pasajul „Vulturul Negru” pasaż hotelu „Czarny Orzeł”
- Teatrul de Stat – Teatr Narodowy, zbudowany przez dwóch austriackich architektów, którzy stworzyli setki znaczących budowli w wielu krajach Europy
- korytarz armat (XVIII-XIX wiek)
- Gmach poczty z przełomu XIX/XX w., w stylu eklektycznym
- Gmach sądu z 1901 r., w stylu eklektycznym
- 3 synagogi
- największy zbór baptystyczny w Europie wschodniej
- Pałac Sterna – secesyjny pałac z 1909 roku[13]
- sklep oświetleniowy Deutscha (1906-1910)
- Popiersie Ede Szigligetiego, węgierskiego dramaturga, z 1912 r.
Sport
W mieście tym swoją siedzibę ma klub piłkarski FC Bihor Oradea, który został założony w 1958 roku jako Crișul Oradea. W 1961 roku klub po raz pierwszy w swojej historii awansował do drugiej ligi rumuńskiej. W 1963 roku wygrał te rozgrywki i wywalczył historyczny awans do pierwszej ligi Rumunii. W 2003 roku został wicemistrzem drugiej ligi i wygrywając baraż z Oțelulem Gałacz powrócił do pierwszej ligi. W 2004 roku był ostatni w Divizii A i znów został zdegradowany do drugiej ligi.
Miasta partnerskie
Linköping, Szwecja
Coslada, Hiszpania
Debreczyn, Węgry
Giv’atayim, Izrael
Mantua, Włochy
Montbéliard, Francja- Ceyrat, Francja
- Reims, Francja
Iwano-Frankowsk, Ukraina
Vršac, Serbia
Waregem, Belgia
Przypisy
- ↑ Nazwa przyjęta jako druga urzędowa, obok rumuńskiej, w 2001: Hotărâre pentru aprobarea Normelor de aplicare a dispozițiilor privitoare la dreptul cetățenilor aparținând unei minorități naționale de a folosi limba maternă în administrația publică locală, cuprinse în Legea administrației publice locale nr. 215/2001. Monitorul Oficial al Românei, Anul XIII, Nr. 781, 7 decembrie 2001.
- ↑ Großwardein/Oradea. [w:] OME-Lexikon [on-line]. ome-lexikon.uni-oldenburg.de. [dostęp 2017-01-27]. (niem.).
- ↑ Mapa Kraje Korony Węgierskiej Ed. Hözla geogr. zakład w Wiedniu. W atlasie geograficznym wyd. 1893 nakładem „Wędrowca” w Warszawie.
- ↑ S. Orgelbranda Encyklopedja powszechna z ilustracjami i mapami, T. 15, s. 138, Warszawa 1903.
- ↑ Łukasz Galusek, Alexandru Dumitru, Tomasz Poller Transylwania Twierdza rumuńskich Karpat Wydawnictwo Bezdroża, Kraków 2002.
- ↑ Wielka Encyklopedia Powszechna PWN tom 8, 1966 str 274.
- ↑ Vide ad. 2.
- ↑ Oradia Mare. Bustul M.S. Regelui Ferdinand I. | Képeslapok | Hungaricana. postcards.hungaricana.hu. [dostęp 2015-08-23].
- ↑ Oradea. www.bionature.ro. [dostęp 2015-08-23].
- ↑ Two Jews Are Killed in Riots at Oradia Mare. [dostęp 2015-08-23].
- ↑ Structura Etno-demografică a României.
- ↑ Se delimitează cartierele din Oradea. 2011-19-01. [dostęp 2023-01-02]. (rum.).
- ↑ Oradea – Rumunia.
Linki zewnętrzne
- Zdjęcie satelitarne z Google Maps
- Oradea i Bihor. oradea-bihor.ro. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-02-22)].
| Podział administracyjny |
|
|---|---|
| Inne |
