National Insurance (NI, „ubezpieczenie narodowe”) – system ubezpieczeń społecznych w Wielkiej Brytanii, obejmujący emerytury, zasiłki dla bezrobotnych, zasiłki macierzyńskie, renty oraz zasiłki żałobne^[1]. Funkcjonuje w ramach szerszego systemu zabezpieczeń społecznych i stanowi jeden z fundamentów polityki państwa opiekuńczego^[2].

Prawo do otrzymywania świadczeń pieniężnych objętych w National Insurance, co do zasady, uwarunkowane jest opłacaniem przez beneficjenta składek (National Insurance contributions). Prawo do pobierania świadczeń krótkoterminowych (np. zasiłku dla bezrobotnych) w większości przypadków określane jest na podstawie historii opłacania składek w dwóch ostatnich latach poprzedzających wystąpienie o świadczenie^[2]. Prawo do pobierania emerytury oraz jej wysokość określane jest na podstawie całej historii składkowej^[2][3]. Wysokość otrzymywanych świadczeń jest niezależna od wysokości dochodów otrzymującego^[2].

Uczestnictwo w systemie ubezpieczeń jest obowiązkowe, a przymusem składkowym objęci są wszyscy pracownicy, pracodawcy i osoby samozatrudnione^[2]. Rodzaj zatrudnienia oraz wysokość dochodów decydują o wielkości składek, które funkcjonują na zasadach podatku progresywnego^[4].

Część świadczeń pieniężnych funkcjonujących w Wielkiej Brytanii znajduje się poza systemem National Insurance, m.in. zasiłek na dzieci, dla niepełnosprawnych czy osób o niskich zarobkach. Finansowane są one z innych źródeł, a prawo do ich pobierania nie jest warunkowane opłacaniem składek NI, lecz bazuje na innych kryteriach^[5].

Wysokość stawek procentowych i progów składkowych podlegają rewizji w każdym roku podatkowym. Dla przykładu w roku podatkowym 2021/2022 pracownicy zobowiązani byli do opłacania składek, tzw. klasy 1, w wysokości 0% wynagrodzenia do kwoty £184 tygodniowo, 12% od kwoty ponad £184 a do £967 tygodniowo i 2% od kwoty ponad £967. Pracodawcy obciążeni byli składką w wysokości 13,8% kwoty wynagrodzenia pracownika ponad £170 tygodniowo^[a][b]. Pracownikom otrzymującym wynagrodzenie nieprzekraczające £120 tygodniowo nie przysługiwały świadczenia w ramach National Insurance^[4].

Składki dla osób samozatrudnionych w 2021/2022 roku wynosiły £3,05 tygodniowo jeżeli roczny przychód przekroczył £6515 (składka klasy 2) i dodatkowo 9% przychodu ponad £9568 a do £50 270 oraz 2% ponad £50 270 (składka klasy 4). By zachować prawo do świadczeń w ramach National Insurance, samozatrudnieni o przychodzie poniżej wcześniej wymienionych progów mogą dobrowolnie opłacać składki klasy 2^[6].

Osoby, którym świadczenia z różnych względów nie przysługują (w tym bezrobotne lub o minimalnych dochodach) mają możliwość opłacania składek dobrowolnych, tzw. klasy 3 (w 2021/2022 roku: £15,40 tygodniowo) – te uprawniają wyłącznie do świadczeń emerytalnych^[1]. W określonych okolicznościach osoby te mogą się również ubiegać o przyznanie składek uznaniowych (National Insurance credits), które to nadają uprawnienia do świadczeń bez konieczności uiszczania opłat przez beneficjenta^[7].

Osoby, które osiągnęły wiek emerytalny, nie są objęte koniecznością opłacania składek, niezależnie od stanu zatrudnienia^[8].

Składki pracowników są, podobnie jak podatek dochodowy, rozliczane i potrącane z wynagrodzenia przez pracodawcę w ramach mechanizmu pay-as-you-earn (PAYE). Osoby samozatrudnione samodzielnie rozliczają składki w ramach corocznej deklaracji podatkowej^[9]. Organem odpowiedzialnym za pobieranie składek jest urząd HM Revenue and Customs (HMRC)^[10].

Większa część dochodów pozyskanych ze składek deponowana jest w funduszu National Insurance Fund (NIF)^[c] i przetrzymywana oddzielnie od środków otrzymanych z innych źródeł budżetowych. Środki zgromadzone w funduszu wykorzystywane są do bieżących wypłat świadczeń objętych systemem National Insurance. W przypadku, gdy zgromadzone środki są niewystarczające do pokrycia wypłat spodziewanych w danym roku, może być on zasilony w formie dotacji ze skarbu państwa (HM Treasury). Nadwyżka środków może zostać przeniesiona do konta National Insurance Fund Investment Account (NIFIA), gdzie inwestowane są one w instrumenty finansowe emitowane lub gwarantowane przez rząd^[10][9].

W marcu 2021 roku na funduszu NIF zgromadzonych było 42,5 mld funtów, a na koncie inwestycyjnym NIFTA – 42,7 mld funtów^[10]. Wpływy ze składek do funduszu w roku podatkowym 2020/2021 wyniosły 111,6 mld funtów, a wydatki na świadczenia – 106,6 mld funtów, z czego 100,5 mld na emerytury, 4,6 mld na renty dla osób niezdolnych do lub o ograniczonej zdolności do pracy, a 1,5 mld na pozostałe świadczenia^[10][d].

Pozostała część środków pozyskanych ze składek na National Insurance wykorzystywana jest na finansowanie państwowej służby zdrowia National Health Service (NHS). W 2020/2021 roku przeznaczonych na ten cel zostało 26,4 mld funtów^[10]. Około 20% całkowitego budżetu NHS pochodzi ze składek NI (pozostała część finansowania pochodzi niemal w całości z innych podatków)^[11].

Prekursor obecnego systemu ustanowiony został w 1911 roku przez liberalny rząd H. H. Asquitha, na mocy ustawy National Insurance Act 1911^[12]. Stanowił on część szerokiej reformy mającej poprawić sytuację najuboższej części społeczeństwa^[13]. Pierwszy współczesny system ubezpieczeń społecznych działający na podobnych zasadach wprowadzony został około trzydziestu lat wcześniej w Niemczech^[2].

System w pierwotnym kształcie obejmował dwa niezależne od siebie ubezpieczenia – zdrowotne oraz od bezrobocia. Ubezpieczenie zdrowotne było obowiązkowe dla wszystkich pracowników w wieku 16–70 lat o zarobkach w wysokości do 160 funtów rocznie, bądź wykonujących pracę fizyczną. Mężczyźni o tygodniowym wynagrodzeniu w wysokości co najmniej 2 szylingów i 6 pensów (2,5 szylinga)^[e] musieli opłacać składkę w wysokości 4 pensów tygodniowo, a ich pracodawcy – dodatkowo 3 pensy. Stawka dla kobiet była niższa. W przypadku osób o niższych zarobkach stawka była pomniejszona, a różnicę pokrywały odpowiednio powiększona stawka pracodawcy oraz dofinansowanie ze środków rządowych. Ubezpieczenie zapewniało w przypadku choroby tygodniową wypłatę 10 szylingów dla mężczyzn oraz 7 szylingów 6 pensów (7,5 szylinga) dla kobiet na okres do 26 tygodni, a także opłacało koszty leczenia^[f]. Drugi element systemu, ubezpieczenie od bezrobocia było obowiązkowe dla osób zatrudnionych w wybranych branżach, m.in. budownictwie i przemyśle maszynowym. Składka wynosiła 2,5 pensa tygodniowo, a w przypadku pozbawienia zatrudnienia beneficjent otrzymywał 7 szylingów tygodniowo przez okres do 15 tygodni^[13].

W 1925 roku system został rozszerzony o emerytury. Wkrótce po zakończeniu II wojny światowej, w 1948 roku National Insurance ustanowione zostało jako jednolity system ubezpieczeń społecznych obejmujący wszystkie świadczenia pieniężne, w tym dla bezrobotnych, chorych, niepełnosprawnych, wdów i emerytów^[12].

Płacenie składek odbywało się początkowo za pomocą znaczków skarbowych, które pracodawca nabywał w urzędach pocztowych i wklejał do karty pracownika, stanowiącej dowód ubezpieczenia. Wysokość składek była co do zasady niezależna od wysokości wynagrodzenia. W 1975 roku system ten zastąpiony został przez mechanizm pay-as-you-earn (PAYE), wykorzystywany już wcześniej do rozliczania podatku dochodowego, w którym pracodawca bezpośrednio rozlicza się z urzędem podatkowym drogą pocztową (obecnie elektronicznie). Wówczas też wielkość składek uzależniona została od kwoty wynagrodzenia^[9].