Miocen (z gr. μείων ‘mniej’ i καινός ‘nowy’) – najstarsza epoka neogenu. Czas przemian geologicznych skorupy ziemskiej. Wypiętrzenie nowych łańcuchów górskich zmieniło cyrkulację powietrza i wód. Trwał od 23,03 mln do 5,333 mln lat temu.

Miocen dzieli się na^[1]:

• messyn – 7,246 – 5,333 milionów lat temu;
• torton – 11,63 – 7,246;
• serrawal – 13,82 – 11,63;
• lang – 15,97 – 13,82;
• burdygał – 20,44 – 15,97;
• akwitan – 23,03 – 20,44.

W miocenie Afryka zderzyła się z Europą, wypiętrzając Alpy, a Indie z Azją, wypiętrzając Himalaje. Kolejne zderzenia płyt kontynentalnych doprowadziły do wypiętrzenia Gór Skalistych i Andów. Antarktydę pokrył lądolód. Wiązało się to z zamykaniem Oceanu Tetydy, które utworzyło połączenie lądowe między Afryką i Eurazją; pozostałością jest m.in. Morze Śródziemne. Skurczyły się morza śródlądowe. W oceanach wytworzył się nowy układ prądów morskich.

Na ziemiach polskich (pozakarpackich) następowała sedymentacja jeziorna i bagienna w licznych rowach i zapadliskach. Osadziły się piaski, mułki, iły, żwiry, węgle brunatne. Węgiel brunatny w złożu Bełchatów powstał z osadów starszego miocenu^[2]. Powstały Karpaty Zewnętrzne ze sfałdowanych osadów fliszowych zanikającego morza Paratetydy. Powstały złoża soli, w tym w Wieliczce, i gipsów w suchszym środkowym miocenie (badenianie) ok. 14 mln lat temu^[3]. Na Śląsku, od Góry Świętej Anny do granicy z Niemcami i Czechami, powstało około 200 wystąpień bazaltów (środkowoeuropejska prowincja bazaltowa). Nieliczne znajdują się w Beskidach – w dolinie Grajcarka. Zostały również stwierdzone wierceniami w północno-wschodniej Polsce.

Początek miocenu był najcieplejszym okresem w ciągu 35 mln lat. Od połowy miocenu klimat zaczął się ochładzać. Wraz z ochłodzeniem klimatu postępowało stepowienie dużych obszarów. Wobec kurczenia obszarów leśnych nowego znaczenia nabrały trawy, które są roślinami odpornymi na warunki klimatyczne, a do rozmnażania nie potrzebują owadów. Trawiasta równina dostarczała pożywienia przeżuwaczom.

Ssaki wędrowały poprzez nowo utworzone mosty lądowe. Ewolucja kotów szablozębych. W Australii trwała niezależna ewolucja torbaczy i stekowców. W Europie i Azji pojawiły się prymitywne jelenie i żyrafy, słonie i małpy człekokształtne (szczątki ramapiteka sprzed 14 mln lat). Do Afryki dotarły króliki, koty i świnie. W morzu żył największy rekin wszech czasów: Carcharodon megalodon, o długości prawdopodobnie zbliżonej do 20 metrów. Zwiększenie zasobów pokarmowych morza spowodowało powrót niektórych ssaków do morza. Wyewoluowały pierwsze fokowate. W Ameryce Północnej pojawiły się niedźwiedzie i mastodonty. W późnym miocenie umocniła się dominacja trawożerców. Zaczynały wymierać niektóre gatunki drapieżców. Nastąpiła gwałtowna radiacja hien. Do Australii dotarły (prawdopodobnie przez Malaje) gryzonie. W Ameryce Południowej pojawiły się szopy, a małe odmiany leniwców naziemnych przeszły do Ameryki Północnej.

• U przeżuwaczy doszło do udoskonalenia żołądka; mioceńskie stepy były środowiskiem dla nich sprzyjającym;
• Dynamiczna ewolucja trąbowców: Platybelodon, Deinotherium.
• Ewolucja koniowatych, zwiększenie wielkości i przystosowanie do biomu stepowego: Merychippus, Pliohippus.
• Pojawiły się papugi, pelikany, gołębie, kruki i sokoły.
• Dynamiczny rozwój gryzoni.
• Pojawienie się pliopiteków (naczelne): rodzaje Pliopithecus i prokonsul.
• Pojawiły się pierwsze foki, nastąpiła ewolucja waleni.

• ICS-Chart/Time Scale. Międzynarodowa Komisja Stratygrafii. [dostęp 2015-08-28]. (ang.).
• Mapa paleogeograficzna Ronald Blakey: Miocene (20 Ma). [w:] Mollewide Plate Tectonic Maps [on-line]. Colorado Plateau Geosystems, Inc.. [dostęp 2015-08-28].
• Mapy paleogeograficzne dla 10 i 20 mln lat temu w Kazmin V. G. i Natapov L. M.: The paleogeographic atlas of northern Eurasia. Institute of Tectonics of the Lithospheric Plates, Russian Academy of Natural Sciences, 1998. [dostęp 2018-11-29].