Miecz Stalingradu – ozdobiony kamieniami szlachetnymi, ceremonialny miecz długi, wykuty na polecenie króla Wielkiej Brytanii Jerzego VI na znak hołdu Brytyjczyków wobec postawy radzieckich żołnierzy broniących Stalingradu podczas II wojny światowej^[1]. 29 listopada 1943 r. brytyjski premier Winston Churchill ofiarował go marszałkowi Józefowi Stalinowi na specjalnej ceremonii podczas konferencji teherańskiej, w obecności prezydenta USA Franklina Delano Roosevelta oraz radzieckiej i brytyjskiej gwardii honorowej.

Miecz Stalingradu jest obosiecznym, dwuręcznym mieczem o długości około 1,2 m, z wykonanym z litego srebra jelcem. Wypalona kwasem w formie akwaforty inskrypcja w języku rosyjskim i angielskim brzmi:

ГРАЖДАНАМ СТАЛИНГРАДА • КРЕПКИМ КАК СТАЛЬ • ОТ КОРОЛЯ ГЕОРГА VI • В ЗНАК ГЛУБОКОГО ВОСХИЩЕНИЯ БРИТАНСКОГО НАРОДА^[2]
TO THE STEEL-HEARTED CITIZENS OF STALINGRAD • THE GIFT OF KING GEORGE VI • IN TOKEN OF THE HOMAGE OF THE BRITISH PEOPLE^[3]

W tłumaczeniu na język polski:

OBYWATELOM STALINGRADU • SILNYM JAK STAL • OD KRÓLA JERZEGO VI • NA ZNAK HOŁDU NARODU BRYTYJSKIEGO

Rękojeść miecza jest pokryta 18-karatowym złotem i ma głowicę z kwarcu ze złotą różą Anglii. Oba końce 25 cm jelca są ukształtowane na podobieństwo głowy lamparta i pozłacane^[3].

Obustronne ostrze o długości 91 cm ma soczewkowy przekrój i jest ręcznie kute z najlepszej stali z Sheffield. Pochwa została wykonana ze szkarłatnej skóry baranka perskiego, chociaż niektóre źródła sugerują, że był to safian^[4]. Ozdobiona jest królewskimi ramionami, koroną i szyfrem w srebrnym złoceniu z pięcioma srebrnymi oprawkami i trzema rubinami osadzonymi na złotych gwiazdach^[4].

Miecz zaprojektował Reginald Gleadowe, wykładowca sztuk pięknych Uniwersytetu Oksfordzkiego, po czym projekt został zatwierdzony przez króla. Komisja dziewięciu doświadczonych rzemieślników z Goldsmiths' Hall nadzorowała prace. Rosyjski tekst inskrypcji został sformułowany przez Ellisa Minnsa, ikonologa i dyrektora Pembroke College w Cambridge^[5].

Producentem miecza była firma Wilkinson Sword, a głównymi rzemieślnikami byli miecznicy Tom Beasley i Sid Rouse, kaligraf Mervyn C. Oliver i złotnik Leslie G. Durbin z RAF-u^[4]. Stal na ostrze pochodziła od przedsiębiorstwa Sanderson Brothers and Newbould z Sheffield^[4]. Realizacja projektu zajęła około trzech miesięcy^[3].

Oficjalna prezentacja i wręczenie miecza odbyły się podczas spotkania przywódców Wielkiej Trójki w ambasadzie sowieckiej na konferencji teherańskiej w listopadzie 1943 r., gdzie ustalono ostateczne plany operacji Overlord^[6].

Po trzygodzinnym opóźnieniu przywódcy i ich delegacje zgromadzili się w dużej sali konferencyjnej ambasady z brytyjską i radziecką gwardią honorową ustawioną po obu stronach sali. Winston Churchill wszedł w niebieskim mundurze komandora lotnictwa, a radziecka orkiestra wojskowa zagrała God Save the King i Międzynarodówkę. Churchill odebrał miecz od brytyjskiego porucznika i zwrócił się do Józefa Stalina: „Mam rozkaz [od króla] przekazać ten miecz honorowy jako wyraz hołdu od narodu brytyjskiego”. Stalin pocałował miecz i cicho podziękował Brytyjczykom. Następnie podał broń do wglądu siedzącemu obok Franklinowi Rooseveltowi, który wyciągnął miecz z pochwy i uniósł go, mówiąc: „Naprawdę mieli serca ze stali” (spowodowało to nieporozumienia przy tłumaczeniu, ponieważ w języku rosyjskim przybrane nazwisko Stalina jest bliskie znaczeniowo do „człowieka ze stali”)^[7].

Pod koniec ceremonii Stalin nieoczekiwanie przekazał miecz jednemu ze swoich najstarszych i najbardziej lojalnych towarzyszy, marszałkowi Klimentowi Woroszyłowowi. Wydawało się, że został on tym zaskoczony i złapał go w niewłaściwy sposób, przez co miecz wysunął się z pochwy^[8]. Naoczni świadkowie różnią się w swoich relacjach co do tego, czy uderzył go w stopę, upadł na podłogę, czy też został złapany na czas, by zręcznym ruchem wsunąć go z powrotem do pochwy^[9].

Miecz Stalingradu występuje trylogii Sword of Honor Evelyn Waugha, w której autor kontrastuje miecz, dla niego symbol brytyjskiej zdrady Europy Wschodniej wobec ateistycznego Stalina, z mieczem honoru krzyżowców, przodków głównego bohatera trylogii, Guya Crouchbacka. Przed jego przekazaniem Stalinowi, miecz był wystawiany w Wielkiej Brytanii jak ikona religijna, m.in. w opactwie westminsterskim. Wydarzenia te stały się kanwą dla kluczowej sceny trylogii Waugha^[10].

Oryginał miecza znajduje się w Muzeum Bitwy Stalingradzkiej w Wołgogradzie^[11]. Podczas zimnej wojny co najmniej trzy razy wrócił do Wielkiej Brytanii na wystawy czasowe^[12]. Ponadto Wilkinson Sword wykonał trzy kopie miecza, z których jedna znajduje się w Południowoafrykańskim Narodowym Muzeum Historii Wojskowości w Johannesburgu^[13].

• Antony Beevor: Stalingrad. London: Viking, 1998. ISBN 978-0-14-103240-5. (ang.).
• Elizabeth Hill. Obituary: Sir Ellis Hovell Minns (1874-1953). „The Slavonic and East European Review”, 1953. (ang.). 
• Paul D. Mayle: Eureka Summit: agreement in principle and the Big Three at Tehran, 1943. Newark: University of Delaware Press, 1987. ISBN 0-87413-295-9. (ang.).
• Harold Nicolson: The War Years, 1939-1945. T. Vol. II of Diaries and Letters. New York: Atheneum, 1967. (ang.).
• Alan Sinfield: Society and Literature, 1945-1970. London: Taylor & Francis, 1983. ISBN 0-416-31770-7. (ang.).