Memfis i jego nekropolia – obszar piramid od Gizy do Dahszur^[a]

Obiekt z listy światowego dziedzictwa UNESCO
Posąg Ramzesa II w Memfis
Państwo	Egipt
Typ	kulturowy
Spełniane kryterium	I, III, VI
Numer ref.	86
Region[b]	Kraje arabskie
Historia wpisania na listę
Wpisanie na listę	1979 na 3. sesji
Położenie na mapie Egiptu Memfis i jego nekropolia – obszar piramid od Gizy do Dahszur
29,85412°N 31,25934°E/29,854120 31,259340
Multimedia w Wikimedia Commons
↑ Oficjalna nazwa wpisana na listę UNESCO ↑ Oficjalny podział dokonany przez UNESCO

Memfis^[1] (gr. Μέμφις, Mémphis^[2]) – grecka nazwa jednego z najważniejszych miast starożytnego Egiptu, centrum politycznego, handlowego i administracyjnego, ośrodka kultu Ptaha, Sechmet i Apisa, stolicy w epoce Starego Państwa (III–VI dynastia).

Współcześnie z miasta zachowały się fundamenty świątyni, resztki pałacu królewskiego i kilka wielkich posągów; o jego dawnej świetności świadczą trzy rozlegle nekropole: Abusir na północy oraz Sakkara i Dahszur na południu.

W 1979 roku Memfis wraz z nekropolią obejmującą piramidy od Gizy do Dahszur zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO.

Współczesna nazwa Memfis pochodzi od greckiego Mémphis^[2][3], odnoszącej się do egipskiej nazwy piramidy króla Pepiego I Men-nefer^[3][4][5] (dosł. „pozostaje piękność Pepiego”^[a]) – używana była na określenie całego miasta od czasów XVIII dynastii.

Najstarsza nazwa miasta brzmiała Ineb-hedż (dosł. „biały mur”)^[7][5], zapewne od muru królewskiej rezydencji^[3][8]. Inna nazwa to Hut-ka-Ptah (dosł. „świątynia ka Ptaha”^[7]), której greckim odpowiednikiem było Aigyptos – od której pochodzi nazwa Egipt^[3].

W czasach Średniego Państwa Memfis określano nazwą Anch-taui (dosł. „którym żyją Oba Kraje”, tj. Egipt), co podkreśla położenie Memfis dokładnie na granicy między Górnym i Dolnym Egiptem (doliną i deltą Nilu)^[4].

Nazwa	Transkrypcja i wyjaśnienie nazwy
	Men-nefer-(Pepi) Mn-nfr-(Ppj) dosł. „pozostaje piękność Pepiego”[6]
	Ineb-hedż Jnb(w)-ḥḏ dosł. „biały mur”[7]
	Hut-ka-Ptah Ḥwt-k3-Ptḥ dosł. „świątynia ka Ptaha”[7]
	Mechat-taui Mḫ3.t-t3.wj dosł. „waga Obu Krajów”[7][8]
	Anch-taui ˁnḫ-t3.wj dosł. „którym żyją Oba Kraje”[4]
	Mes-teheni Ms-ṱḥny dosł. „wytwórca fajansu”[7]
gr. Μέμφις[7]
hebr. נֹף\מֹף, Nof[7]
łac. Memfis, Memphis lub Menfris[7]

Memfis leżało na południowym końcu delty Nilu, na północnym krańcu długiej a wąskiej doliny, na zachodnim brzegu rzeki^[8]. Geostrategiczne położenie miasta umożliwiało kontrolę handlu z Górnym Egiptem^[8]. Pozostałości Memfis znajdują się obecnie ok. 3 km na zachód od Nilu^[8], ok. 24 km na południe od współczesnego Kairu^[3].

Wedle Herodota miasto Memfis miało zostać założone przez Mina, który zjednoczył Dolny i Górny Egipt i stał się pierwszym władcą zjednoczonego Egiptu^[9]. Menes miał wznieść tamę, by chronić miasto przed wylewami Nilu^[9]. Następca Menesa polecił zbudować, jak pisze Herodot, pierwszy pałac w mieście.

Według tradycji miasto zostało założone ok. roku 2925 p.n.e.^[3] Franke (2003) natomiast podaje, że Memfis wspominane jest jako rezydencja królów od ok. roku 3000 p.n.e.^[8] O jego wcześniejszej historii nic nie wiadomo^[8]. Za czasów I dynastii w Memfis znajdowały się pałac królewski, nekropole wyższych urzędników oraz świątynia patrona miasta – boga Ptaha^[8]. Ptah był opiekunem artystów i rzemieślników, a także według mitologii memfickiej^[b] bóg stwórca, który stworzył człowieka z mocy serca i mowy^[3]. Świątynia Ptaha była główną budowlą miasta^[3][5].

O świetności Memfis w tym okresie świadczą nekropole królów i dostojników państwowych, m.in. w Sakkarze^[3].

Okres rozkwitu Memfis przypada na rządy III i IV dynastii^[3]. Egipski historyk z tego okresu – Manethon – określa III i IV dynastię mianem dynastii memfickich^[3].

O świetności Memfis w tym okresie świadczą królewskie grobowce: piramida (schodkowa) Dżesera w Sakkarze, dwie piramidy Snofru w Dahszur, trzy wielkie piramidy – Cheopsa, Chefrena i Mykerinosa – w Gizie oraz mastaba Szepseskafa^[3]. Grobowce królewskie otaczają rozlegle nekropole z grobami urzędników i dostojników państwowych^[3].

Królowie V dynastii (ok. 2465–2325 p.n.e.) budowali swoje grobowce na południe od Gizy (Abū Ṣīr)^[3]. Był to już schyłku Memfis i początek kultu słońca i coraz większego znaczenia Heliopolis^[3]. W okresie VI dynastii (ok. 2347–2216 p.n.e.) grobowce w Sakkarze stały się mniejsze i skromniejsze w zdobnictwie^[3]. Wpływ władzy centralnej w Memfis osłabł, doszło do decentralizacji i walk o władzę, co nazwano później w dziejach starożytnego Egiptu Pierwszym Okresem Przejściowym^[3]. Manethon określa jeszcze VI, VII i VIII dynastie mianem memfickich, ale ponieważ okres panowania dwóch ostatnich uznaje się za krótki, to przyjmuje się, że centralna władza w Memfis straciła panowanie nad prowincjami wkrótce po odejściu VI dynastii^[3].

W okresie Średniego Państwa, Memfis odzyskało częściowo wpływy – oficjalna rezydencja XII dynastii została ustanowiona w pobliskim Itdż-taui koło Fajum, a kilku królów XII dynastii zbudowało swe piramidy w Dahszur^[3]. Królowie rozbudowywali również memficką świątynię Ptaha^[3].

Po upadku XIII dynastii, do Egiptu napłynęły ludy zachodnioazjatyckie – Hyksosi^[3]. Według żydowskiego historyka z I w. n.e. Józefa Flawiusza, król Hyksosów – Salitis – miał sprawować swe rządy z Memfis^[3]. Wyniki badań archeologicznych nie potwierdzają tego, a za stolicę Hyksosów uważa się Awaris^[3].

Po wygnaniu Hyksosów i restauracji królestwa za XVIII dynastii w Tebach, Memfis przeżywało kolejne lata rozkwitu^[3]. Według niektórych badaczy, Memfis nigdy nie straciło swojej centralnej pozycji a Teby były jedynie ośrodkiem religijnym^[3]. W Memfis organizowano koronacje królów oraz przeprowadzano „rytuał trzydziestolecia” – święto sed – święto z okazji 30. rocznicy koronacji władcy, powtarzane później co trzy lata^[3]. Memfis mogło wówczas funkcjonować jako druga, północna stolica kraju^[3].

W Memfis urodził się faraon Amenhotep II, który sprawował w mieście funkcję wysokiego kapłana^[3]. Królowie XVIII dynastii przebudowywali i rozbudowywali również memficką świątynię Ptaha, m.in. Totmes I, Totmes IV i Amenhotep III^[3]. Ten ostatni wzniósł również w Memfis świątynię Atona^[3]. O dużym dworze memfickim świadczą liczne groby dostojników państwowych z tego okresu^[3].

Połączone kanałem z Nilem miasto było ważnym ośrodkiem handlowym, w którym mieszkało wielu obcokrajowców, m.in. Hetytów^[3].

Królowie XIX dynastii ponownie przebudowywali memficką świątynię Ptaha – Ramzes II wzniósł tu kilka ogromnych posagów^[3].

W VIII w. p.n.e. Memfis zostało zdobyte przez nubijskiego króla Pianchi, który podbił Egipt i go zjednoczył^[3]. W Memfis rezydował jego młodszy brat Szabaka^[3]. Rządy dynastii kuszyckiej nie trwały długo – Egipt najechali Asyryjczycy, Memfis zostało zniszczone, później odbite przez Taharkę, by ponownie przejść w ręce Asyryjczyków – króla Aszurbanipala ok. 667–668 p.n.e.^[3] Następnie, w trakcie najazdu Egiptu przez Persów, Memfis zostało zdobyte przez króla Kambyzesa II w 525 roku p.n.e., a w 332 roku p.n.e. przeszło w ręce Aleksandra Macedońskiego, który rezydował tu planując Aleksandrię^[3]. Po jego śmierci w Babilonie, ciało Aleksandra zostało tymczasowo pochowane w Memfis, by później zostać przeniesione do Aleksandrii^[3].

Memfis, osłabione po założeniu Aleksandrii, która przejęła znaczną część jego funkcji ekonomicznych, ostatecznie straciło na znaczeniu po uznaniu chrześcijaństwa za jedyną religię cesarstwa rzymskiego za panowania cesarza Teodozjusza^[3].

Arabowie, którzy zdobyli Egipt w roku 641, założyli swoją stolicę na wschodnim brzegu Nilu, na północ od Memfis, w al-Fustat (dziś Stary Kair). Memfis zostało opuszczone, jego budowle rozebrane, a ich kamień posłużył do budowy Kairu w X w.^[3]

Nekropola w Dahszur

Nekropola w Sakkarze

Nekropola w Gizie

Nekropola w Abusir

Pozostałości Memfis znajdują na zachodnim brzegu Nilu w pobliżu miejscowości Mit Rahina^[8]. Do dziś zachowały się jedynie fundamenty świątyni, resztki pałacu królewskiego i kilka wielkich posągów^[2], w tym gigantyczny posąg Ramzesa II^[3]. Stanowisko w Memfis nie było poddane systematycznym badaniom archeologicznym^[5]. W 1852 roku Joseph Hekekyan prowadził tu badania geologiczne^[5]. Prace wykopaliskowe prowadzili: w latach 1909–1913 brytyjski archeolog William Flinders Petrie (1853–1942), który odkrył ruiny świątyni Ptaha^[3]; badacze z Uniwersytetu Pensylwanii w latach 1915–1919, 1921–1923 i 1955–1956, którzy odkryli pozostałości pałacu Merenptaha i świątyń Ramzesa II^[3]; archeolodzy egipscy w 1931 i 1942 roku, a od 1981 roku Egypt Exploration Society^[5].

O dawnej świetności Memfis świadczą trzy rozlegle nekropole: Abusir na północy oraz Sakkara i Dahszur na południu^[8]. Prace wykopaliskowe prowadziło tu wielu archeologów^[3]. W 1850 roku francuski archeolog Auguste Mariette (1821–1881) odkrył w Sakkarze Serapeum^[3]. W Gizie prace prowadzili amerykański archeolog George Andrew Reisner (1867–1942) oraz niemiecki badacz Hermann Junker (1877–1962)^[3]. Ludwig Borchardt (1863–1938) odkrył świątynie solarne i piramidy władców V dynastii w Abusir^[3]. Piramidy Snefru w Dahszur badał egipski archeolog Ahmed Fakhry (1905–1973)^[3]. Inny egipski archeolog Zakaria Goneim (1905–1959) odkrył piramidę z okresu III dynastii^[3]. W latach 30. XX w. groby z okresu I dynastii odkrył brytyjski archeolog Walter Bryan Emery (1902–1971)^[3]. W latach 80. prace prowadziło także Egypt Exploration Society^[3].

W 1979 roku Memfis wraz z nekropolią obejmującą piramidy od Gizy do Dahszur zostało wpisane na listę światowego dziedzictwa UNESCO^[12]. Nekropolia, ciągnąca się na przestrzeni ponad 30 km na krawędzi Pustyni Libijskiej obejmuje, idąc od południa (nazwy pochodzą od współcześnie istniejących wiosek arabskich):

• Dahszur:
  • dwie piramidy założyciela IV dynastii, króla Snofru: Czerwona Piramida i Piramida Łamana
  • piramidy kilku władców XII dynastii, m.in. Piramida Czarna Amenemhata III
  • groby prywatne; najsłynniejszy ze względu na znalezione w nim rzeźby – to grób księcia Rahotepa i jego żony Nofret

• Sakkara:
  • wielkie mastaby z czasów I i II dynastii
  • pierwsza piramida (schodkowa) króla Neczericheta, zwanego Dżeserem – Piramida Dżesera
  • piramida schodkowa króla Sechemcheta – piramida Sechemcheta
  • piramidy pierwszego (Userkaf) i ostatniego (Unis) władcy V dynastii – piramida Userkafa i piramida Unisa, piramidy władców VI dynastii
  • mastaby prywatne, głównie z czasów V i VI dynastii
  • grobowce prywatne z końca XVIII dynastii, budowane przez elitę po upadku herezji Echnatona, wśród nich grób generała Horemheba, budowany jeszcze w stylu amarneńskim zanim jeszcze Horemheb został władcą Egiptu
  • Serapeum – miejsce pochówku świętych byków, Apisów

• Abusir, nekropolia V dynastii i okresu perskiego:
  • piramidy władców V dynastii – m.in. piramida Sahure, piramida Neferirkare I
  • mastaby prywatne (największa należąca do niejakiego Ptahszepsesa)
  • groby urzędników z końca okresu saickiego (XXVI dynastia) i panowania perskiego (wśród nich grobowiec słynnego Udżahoresneta, zdrajcy, który przeszedł na stronę perską)

• Abu Gurab
  • świątynie solarne władców V dynastii – zachowane są dwie: Userkafa (słabo) i Niuserre (bardzo dobrze)

• Giza, nekropolia IV dynastii:
  • najsłynniejsze piramidy – piramida Cheopsa, piramida Chefrena, piramida Mykerinosa
  • Wielki Sfinks
  • grobowce rodziny królewskiej i urzędników z czasów IV dynastii
  • pozostałości pałacu królewskiego Mykerinosa

• Abu Roasz
  • piramida syna Cheopsa, Dżedefre – piramida Dżedefre

• Memphis – miasto w środkowej części Stanów Zjednoczonych