Ten artykuł dotyczy krainy historycznej. Zobacz też: inne znaczenia tej nazwy.

Nie mylić z: województwo mazowieckie.

Mazowsze

Mazovia

Herb
Państwa	Polska
Stolica	Płock
Ważniejsze miejscowości	Warszawa, Pruszków, Łomża, Legionowo
Położenie na mapie
Multimedia w Wikimedia Commons
Informacje w Wikipodróżach
Hasło w Wikisłowniku

Mazowsze (łac. Mazovia) – kraina historyczna w centralnej oraz północno-wschodniej Polsce, położona w środkowym biegu Wisły oraz dorzeczu jej dopływów.

Historyczną stolicą Mazowsza jest Płock, a Mazowsza południowego Czersk. Za panowania Władysława Hermana Płock był również stolicą Polski oraz najstarszym miastem tego regionu (prawa miejskie w 1237 roku).

Utrzymująca się przez kilka wieków niezależność polityczna Mazowsza zadecydowała o jego odrębności regionalnej w kulturze i prawie^[1].

Nazwa krainy pierwotnie brzmiała Mazow (por. łac. Mazovia) i stanowiła albo nazwę dzierżawczą od nazwy osobowej Maz (por. Mazury), oznaczającej człowieka mieszkającego w błotach (‘umazanego’), albo nazwę topograficzną, oznaczającą ‘błotnisty kraj’. Pojawiała się także forma Mazosze (od słowa Mazoch, którym nazywano mieszkańców Mazowsza), natomiast Mazowsze jest rezultatem kontaminacji tych dwóch form^[2]. Według Mikołaja Rudnickiego:

Od nazwy grodu Mazow^[a] urobiono przymiotnik *Maz-ow-ьsk-, a dopiero odeń z sufiksem -ьje, powstała nazwa *Mazow-ьsk-ьje. W danym razie połączenie -sk- dało -ch-, por. łaskotać: łachotać, łachotki: łaskotki, łechtać: łesktać, tedy zamiast rezultatu Mazowszcze powstało Mazowsze z uprzedniego *Maz-ov-ьch-ьje (Mazouse XIII w.), przymiotnik brzmi normalnie mazowieski od tematu Maz-ov-ьch, tzn. jego praformą jest maz-ov-ьch-ьsk-, które dało -mazowieszski, z czego mazowieski... Mazowsze tedy nie jest «dziwacznym złożeniem», jak się wyraża Brückner, ale formacją, w której sufiks -ьsk- wystąpił jako -ьch- Zapewne taką samą formacją jest Kotowsze = *Kotov-ьch-ьje. Powody tego rozszczepienia sk na -ch-:-sk- dotąd nie są znane^[3].

Historyk Marcin Kromer^[4] oraz Alessandro Guagnini^[5] uważali, że nazwa Mazowsze pochodzi od imienia Miecława (Maslausza albo Mazosza), cześnika Mieszko II Lamberta, który przejął władzę po ucieczce władcy na Węgry.

Niektórzy językoznawcy upatrywali w nazwie Mazowsza związek z wyrazem serbskim mezewo, oznaczającym po węgiersku równinę^[6].

Granica północna Mazowsza po jej ustaleniu między książętami mazowieckimi a zakonem krzyżackim przetrwała z niewielkimi tylko zmianami aż do czasów po II wojnie światowej jako granica północna dawnego województwa warszawskiego. Granica ta biegła od rzeki Orzyc do Grajewa i rzeki Ełk^[7]. Pierwotnie w skład Mazowsza na północnym wschodzie wchodziły także ziemia chełmińska, ziemia michałowska, ziemia lubawska, ziemia dobrzyńska i Kujawy.

Granica wschodnia była najmniej stabilna i nad Narwią, Bugiem i dolnym Nurcem jej przebieg często ulegał zmianie, ponieważ rzadkie osadnictwo wśród bagien i lasów ułatwiało uzyskanie kontroli nad wschodnim pograniczem Jaćwingom, Litwinom i Rusi. Mazowszanie także podejmowali ekspansję na wschód i wysoce prawdopodobne jest, że mazowieckie osadnictwo we wczesnym średniowieczu docierało za Drohiczyn i Brześć, które to grody zostały utracone przez Mazowsze w pierwszych dziesięcioleciach lub tuż przed połową XI wieku^[8][9].

Od południa Mazowsze graniczyło z ziemią sandomierską i granica przebiegała m.in. od okolicy Stoczka i Żelechowa do Wyśmierzyc nad Pilicą. Od południowego wschodu Mazowsze miało kontakt z ziemią łęczycko-sieradzką.

Współcześnie większa część Mazowsza wchodzi w skład województwa mazowieckiego. Pozostałe części krainy znajdują się na obszarze województwa łódzkiego (powiat rawski, skierniewicki, łowicki i częściowo kutnowski) i podlaskiego (powiat kolnieński, grajewski, łomżyński, zambrowski i częściowo wysokomazowiecki). Niewielkie fragmenty regionu leżą także w granicach województwa warmińsko-mazurskiego (powiat działdowski, nidzicki i szczycieński), kujawsko-pomorskiego (powiat rypiński) i lubelskiego (powiat łukowski).

W lustracjach królewszczyzn z XVI wieku w skład Mazowsza wchodziły ówczesne trzy województwa: mazowieckie, płockie i rawskie, które dzieliły się na 33 powiaty. Ówczesny podział prezentuje poniższe zestawienie tabelaryczne (pisownia oryginalna)^[10].

Podział terytorialny Mazowsza (XVI wiek)

Województwo	Powiat	Uwagi
Województwo płockie	płocki	ziemia płocka
	bielski
	płoński
	raciąski
	sieprski
	szreński	ziemia zawkrzeńska
	mławski
	niedzborski
Województwo rawskie	sochaczewski	ziemia sochaczewska
	rawski	ziemia rawska
	gostyniński	ziemia gostynińska
Województwo mazowieckie	czerski	ziemia czerska
	grojecki
	warecki
	warszawski	ziemia warszawska
	wyszogrodzki	ziemia wyszogrodzka
	zakroczymski	ziemia zakroczymska
	nowomiejski
	ciechanowski	ziemia ciechanowska
	przasnyski
	sochociński
	wizki	ziemia wiska
	wąsoski
	łomżyński	ziemia łomżyńska
	kolneński
	zambrowski
	ostrołęcki
	różański	ziemia różańska
	makowski
	nurski	ziemia nurska
	ostrowski
	kamieniecki
	liwski	ziemia liwska

W X wieku najgęściej zasiedlonym obszarem Mazowsza były ziemie położone między Wkrą i Orzycem (tzw. „Stare Mazowsze”) z centralnym grodem w Płocku. Osadnictwo koncentrowało się także w okolicach Czerska, Wizny i nad dopływami Narwi. Charakterystyczną cechą Mazowsza zaobserwowaną w źródłach archeologicznych jest obrządek pogrzebowy w postaci grobów z kamiennymi obudowami, który to zwyczaj sięgał na wschód aż po Podlasie, gdzie zaobserwowano pozostałości „mazowieckiej” fali osiedleńczej (grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach)^[11] i nawet za Brześć^[12].

Ziemie mazowieckie zostały przyłączone do państwa wielkopolskich Polan przypuszczalnie pomiędzy latami 960–991^[13], ponieważ z relacji ibn Jakuba i „Dagome iudex” wynika, że państwo Mieszka I stykało się z ziemiami pruskimi i ruskimi. Być może pierwszym ośrodkiem władzy Piastów na Mazowszu był Włocławek, ponieważ w połowie X wieku wzniesiono tam nowy gród w miejscu spalonej osady, a później był wymieniany jako jeden z najważniejszych ośrodków w państwie. Po 979 roku Piastowie wybudowali gród w Płońsku^[14]. Na północnym Mazowszu z inicjatywą budowlaną Piastów wiąże się grody w Płocku, Raciążu, Szreńsku, Ciechanowie, Grudusku, Grzebsku, Nasielsku^[15]. Na przełomie IX i X wieku zaczyna się budowa grodów (Mokrzk, Słupno, Sypniewo, Święck) obejmując także ziemię chełmińską. Grody były także budowane przez następne dziesięciolecia X wieku (Wola Szydłowska, Warszawa-Stare Bródno, Stara Łomża, Grodzisk nad Orzem). Na wschodzie powstały wiązane z osadnictwem mazowieckim grody w Zbuczu, Klukowiczach i Zajączkach^[11].

W czasie bezkrólewia i zamętu spowodowanego reakcją pogańską Miecław (namiestnik Mazowsza jeszcze z nadania króla Mieszka II) próbował w latach 1037–1047, opierając się terytorialnie na Mazowszu, stworzyć konkurencyjny wobec Piastów ośrodek władzy państwowej. Próby te zostały zdławione w 1047 roku przez Kazimierza Odnowiciela przy pomocy posiłków Jarosława Mądrego, który w zamian za pomoc objął część ziem położonych nad Bugiem. Po wygranym konflikcie Piastowie przystąpili do wzmożonego zwalczania pogańskich ośrodków i kultów, niszczenia nowo powstałych pogańskich świątyń i posągów oraz rozbudowy administracji kościelnej i odbudowy zniszczonych lub porzuconych kościołów. Po odbudowie państwa piastowskiego nastąpiła dalsza rozbudowa sieci grodowej. W XI wieku powstał na północnej granicy gród w Chełmnie, a na wschodniej Grodzisk nad Liwcem. W XI wieku opanowano także ziemie na północ od Bugu, o czym świadczy nadanie klasztorowi z Mogilna dochodów z przepraw pod Makowem i w Wiźnie. Oparciem Piastów w tym rejonie stał się rozbudowany gród w Święcku, będący głównym ośrodkiem administracyjnym na tym wschodnim obszarze Mazowsza^[12].

W początkach polskiej państwowości Mazowsze pozostawało przez długi czas na uboczu i dlatego pod wieloma względami zachowało swoją kulturę, wyróżniającą się od ziem starej Polski (Śląsk, Małopolska, Wielkopolska)^[16].

Po wygnaniu z Polski króla Bolesława II Szczodrego w 1079 roku, na Mazowszu do roku 1102 władzę sprawował jego brat książę Władysław I Herman, który być może sprawował już wcześniej w tej dzielnicy rządy namiestnika^[17]. Po jego śmierci kontrolę nad dzielnicą objął książę Bolesław III Krzywousty.

W okresie wczesnopiastowskim na terenie Mazowsza nie utworzono osobnej diecezji, wcielając północne Mazowsze do archidiecezji gnieźnieńskiej, a południowe do diecezji poznańskiej. Dopiero w roku 1075 założono biskupstwo mazowieckie ze stolicą w Płocku (najstarsze miasto Mazowsza, prawa miejskie – 1237), obejmujące ziemie podlegające wcześniej archidiecezji gnieźnieńskiej. Południowe ziemie Mazowsza, w wyniku reorganizacji struktury kościelnej w 1124 roku, pozostawiono przy biskupstwie poznańskim, tworząc archidiakonat czerski, od 1406 archidiakonat warszawski.

 Osobne artykuły: Księstwo mazowieckie i Władcy Mazowsza.

Na mocy testamentu Bolesława Krzywoustego Mazowsze w 1138 przypadło Bolesławowi Kędzierzawemu. Stanowiło ono wtedy terytorium, które połączono w jedną dzielnicę z Kujawami i ziemią łęczycko-sieradzką, które jednak odłączono od Mazowsza w 1234 r. Po Bolesławie Kędzierzawym władzę w dzielnicy sprawował Leszek mazowiecki, po którego bezpotomnej śmierci w 1186 roku władzę objął książę krakowski Kazimierz Sprawiedliwy. Na początku XIII w. Mazowsze objął Konrad I mazowiecki, brat Leszka Białego z którym początkowo rządził w dzielnicy. Podczas jego rządów Mazowsze zostało najechane przez Prusów w latach 1219, 1220, 1222, co spowodowało wyprawy odwetowe Konrada, Henryka Brodatego i Leszka Białego oraz stworzenie systemu stróży granicznych od północy. Do walki z Prusami powołani zostali także bracia dobrzyńscy. Niedługo później na rzecz zakonu krzyżackiego odpadła od Mazowsza ziemia chełmińska, którą w 1228 roku nadał im w dzierżawę Konrad mazowiecki. Po krótkich zawirowaniach po śmierci Konrada mazowieckiego większość Mazowsza znalazła się w 1248 roku pod rządami księcia Siemowita I. Po jego śmierci nastąpił pierwszy podział Mazowsza. Dawne księstwo Siemowita podzielili w 1275 roku jego synowie Bolesław II mazowiecki i Konrad II czerski.

Książę Bolesław II mazowiecki w roku 1294 na krótko zjednoczył Mazowsze, jednak po jego śmierci w 1313 roku księstwo zostało ponownie podzielone na dzielnice. Siemowit II otrzymał środkową część ze stolicą w Rawie Mazowieckiej. Trojden I otrzymał ziemię czerską, a Wacław część z Płockiem.

W tym okresie utrwalił się podział Mazowsza na trzy regiony:

• księstwo czerskie ze stolicą w Czersku i później Warszawie – utworzone w 1247 na rzecz księcia Siemowita I
• księstwo płockie ze stolicą w Płocku obejmujące ziemię płocką, ziemię gostynińską, ziemię wyszogrodzką i ziemię zawkrzańską.
• księstwo rawskie ze stolicą w Rawie Mazowieckiej, obejmujące Sochaczew, Zakroczym, Gostynin, Łomżę, Ciechanów i Wiznę

W 1325 roku mazowieccy książęta Siemowit II i Trojden I w liście do papieża określili wschodnią granicę swojego władania jako sięgającą 2 mile od Grodna (Oppidi quod dictur Grodno... a terrarum nostrorum ad duas lencas posit)^[18].

W roku 1351 książęta Siemowit III i Kazimierz I warszawski złożyli hołd lenny królowi Kazimierzowi Wielkiemu. Po śmierci księcia Kazimierza w 1355 r. taki hołd z całego Mazowsza złożył królowi polskiemu Siemowit III w zamian za co otrzymał z powrotem Płock i Zapilicze.

W 1370 r., po śmierci króla Kazimierza Wielkiego, książę Siemowit III na krótko zjednoczył księstwa mazowieckie, przyłączając na mocy układów należące wcześniej do króla Kazimierza: Płock, Wiznę, Wyszogród i Zakroczym. Po śmierci Siemowita III w 1381 r. Mazowsze zostało podzielone pomiędzy Siemowita IV i Janusza I Starszego, który znacznie rozwinął gospodarczo swoją dzielnicę, zakładając na prawie chełmińskim 24 miasta i przenosząc stolicę swojego księstwa z Czerska do Warszawy. Krótkotrwale opanował także, należące dawniej do Mazowsza, ziemie w rejonie Drohiczyna, Mielnika i Bielska (1382-1383, 1390-1429).

W miarę wymierania książąt poszczególne ziemie powracały do Korony: rawska i gostynińska w 1462 r. po śmierci Władysława II i Siemowita IV oraz sochaczewska w 1476 r. (z tych trzech utworzono województwo rawskie), płocka w 1495 r. po śmierci księcia Janusza II, warszawsko-czerska w 1526 r. 10 września 1526 sejm mazowiecki złożył przysięgę na wierność królowi polskiemu, oficjalnie potwierdzając inkorporację Mazowsza do Korony.

24 grudnia 1529 sejm walny w Piotrkowie ogłosił inkorporację Mazowsza do Królestwa Polskiego. Po przyłączeniu Mazowsza do Korony, zachowano podział na trzy regiony; województwo rawskie, województwo płockie i województwo mazowieckie. Województwo rawskie składało się z trzech ziem: rawskiej, sochaczewskiej i gostynińskiej. Województwo płockie dzieliło się na 8 powiatów: płocki, bielski, raciąski, sierpecki, płoński, szreński, niedzborski i mławski. Trzy ostatnie, jako że leżały między Wkrą, Łydynią a Prusami, nosiły miano ziemi zawkrzeńskiej. Województwo mazowieckie składało się z ziem: czerskiej, warszawskiej, wiskiej, wyszogrodzkiej, zakroczymskiej, ciechanowskiej, łomżyńskiej, różańskiej, liwskiej i nurskiej. Do 1540 roku Mazowsze utrzymało własny sejm (później przekształcony w sejmik generalny), a do 1577 roku utrzymało odrębne prawo (w 1540 opublikowane jako tzw. Zwód Goryńskiego). Prawo zwyczajowe różniące się od polskiego skodyfikowano w statucie Prażmowskiego z 1522 i Goryńskiego z 1540 r. W 1576 r. odstąpiono od prawa lokalnego i przyjęto prawo polskie potwierdzone przez Batorego w 1577 r. z zachowaniem niektórych „mazowieckich eksceptów”.

Zamki królewskie, w których urzędowali (także sezonowo) władcy po inkorporacji, znajdowały się w Warszawie, Płocku, Czersku.

W XVI w. była to najgęściej zaludniona kraina na ziemiach polskich, z której pochodził główny żywioł zasiedlający Mazury, Warmię, Podlasie, Litwę i Ruś^[19].

W drugim i trzecim rozbiorze większa część Mazowsza przypadła przejściowo Prusom, a mniejsza, między Wisłą i Bugiem – Austrii. W roku 1807 Napoleon Bonaparte utworzył Księstwo Warszawskie, w którym znalazło się całe Mazowsze. Lecz wojny napoleońskie zakończyły się klęską Francji. Zwycięskie mocarstwa na Kongresie Wiedeńskim w 1815 r. zdecydowały, że 2/3 Księstwa przypadły Rosji – w konsekwencji całe Mazowsze znalazło się w Królestwie Kongresowym pod panowaniem Rosji (zabór rosyjski). Wtedy utworzono ponownie województwo mazowieckie, ale w znacznie zmniejszonych granicach; w 1837 zamieniono je na gubernię mazowiecką, a tę w 1844 r. na gubernię warszawską^[20].

W latach 1919–1939 większa część Mazowsza znalazła się w województwie warszawskim, mniejsze części w województwie białostockim (Łomża), a także lubelskim i łódzkim.

Podczas okupacji hitlerowskich Niemiec od 1939 roku Mazowsze zostało podzielone: część centralna, południowa i częściowo zachodnia (m.in. Warszawa, Grójec, Garwolin, Ostrów Mazowiecka, Łowicz, Skierniewice) były częścią Generalnego Gubernatorstwa (GG), natomiast znaczna część zachodnia, północno-zachodnia, północna i częściowo północno-wschodnia (m.in. Płock, Płońsk, Gostynin, Ostrołęka, Mława, Ciechanów, Przasnysz) zostały przyłączone bezpośrednio do III Rzeszy i włączone w skład prowincji Prusy Wschodnie. Część Mazowsza przyłączona do GG była miejscem zsyłki Polaków wysiedlonych z Pomorza i Wielkopolski w imię polityki lebensraumu, natomiast Polacy z części Mazowsza włączonej bezpośrednio do Rzeszy również podlegali wysiedlaniu w wyniku polityki lebensraumu, nierzadko zostawali wysiedleni do części Mazowsza w GG.

Najbardziej wysunięta na wschód część Mazowsza (m.in. Łomża, Zambrów, Kolno, Grajewo) w latach 1939–1941 znajdowała się pod okupacją sowiecką będąc częścią obwodu białostockiego. Dopiero w 1941 roku ta część Mazowsza została zajęta przez Niemców i w okresie okupacji niemieckiej była częścią Bezirk Bialystok (Okręgu Białostockiego).

Kraina leżąca w rejonie środkowego dorzecza Wisły, do 1526 r. nie tworzyła integralnej (bezpośredniej) części z Królestwem Polskim od czasów rozbicia dzielnicowego Polski, czyli od XII wieku. Gleby marne i kamieniste, morenowe osady i słaby system odwadniania hamowały rozwój rolnictwa, pozostawiając rozległe tereny wrzosowisk oraz pokryte zaroślami ugory. Mazowsze pozbawione jest ważnych dla gospodarki bogactw naturalnych^[21].

• 
  Historyczny zespół miasta Warszawy
• 
  Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP i św. Mikołaja w Łowiczu
• 
  Cmentarz Powązkowski w Warszawie
• 
  Osada fabryczna w Żyrardowie
• 
  Zespół Stacji Filtrów w Warszawie

• 
  Zamek w Płocku
• 
  Zamek w Czersku
• 
  Zamek w Ciechanowie
• 
  Zamek w Rawie Mazowieckiej
• 
  Zamek w Liwie
• 
  Ruiny zamku w Sochaczewie

• Wybrane pałace:
• 
  Pałac Prymasowski w Skierniewicach
• 
  Pałac Krasińskich w Warszawie
• 
  Pałac królewski w Wilanowie
• 
  Pałac w Nieborowie
• 
  Pałac Łuszczewskich w Lesznie
• 
  Pałac Bielińskich w Otwocku Wielkim
• 
  Pałac Walickich w Małej Wsi
• 
  Pałac w Sannikach
• 
  Pałac Krasińskich w Radziejowicach
• 
  Pałac Wierzbickich w Woli-Chojnata
• 
  Pałac Jaworowskich w Zdunowie

• Wybrane zabytkowe obiekty sakralne:
• 
  Kościół św. Jana Chrzciciela w Wiznie
• 
  Katedra św. Michała Archanioła w Łomży
• 
  Bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP w Płocku
• 
  Kościół Świętego Krzyża w Pułtusku
• 
  Kościół Wizytek w Warszawie
• 
  Kościół św. Trójcy w Mławie
• 
  Synagoga im. Małżonków Nożyków w Warszawie

Prócz Warszawy dzielnica mazowiecka większych miast nie posiadała. Była ludna, uboga, zdominowana przez liczną drobną szlachtę, żyjącą prawie jak chłopstwo, jak w żadnej innej dzielnicy Polski. Inaczej przebiegał również model lokacji miast na Mazowszu. Pierwsze miasto tej dzielnicy to Płock. Został lokowany na prawie książęcym w 1237 roku. W 1257 Pułtusk i 1298 Łowicz były miastami kościelnymi. Warszawa lokowana w 1300 była również założona na prawie książęcym. W XV wieku lokowano na Mazowszu największą liczbę miast. W sumie na 156 przywilejów lokacyjnych nadanych na Mazowszu do 1791 roku, 36% opierało się na prawie książęcym lub królewskim, 15% na prawie kościelnym, a 49% pochodziło z nadań szlacheckich. Do najbogatszych miast średniowiecznego Mazowsza wraz z zamkami należały Ciechanów, Czersk, Gostynin, Warszawa, Liw, Łomża, Płock, Rawa, Sochaczew i Wyszogród.

Do największych miast Mazowsza (powyżej 20 tys. mieszkańców) należą:

Lp.	Miasto	Populacja	Powierzchnia	Województwo	Województwo w czasach I RP
1.	Warszawa	1 863 056	517,20 km²	mazowieckie	mazowieckie
2.	Płock	117 573	88,04 km²	mazowieckie	płockie
3.	Pruszków	65 333	19,20 km²	mazowieckie	mazowieckie
4.	Łomża	60 264	33 km²	podlaskie	mazowieckie
5.	Legionowo	52 995	13,50 km²	mazowieckie	mazowieckie
6.	Piaseczno	51 979	16,20 km²	mazowieckie	mazowieckie
7.	Ostrołęka	48 995	33,50 km²	mazowieckie	mazowieckie
8.	Skierniewice	45 933	35 km²	łódzkie	rawskie
9.	Otwock	44 333	47,30 km²	mazowieckie	mazowieckie
10.	Ząbki	44 325	11,13 km²	mazowieckie	mazowieckie
11.	Marki	43 164	26 km²	mazowieckie	mazowieckie
12.	Ciechanów	42 239	32,78 km²	mazowieckie	mazowieckie
13.	Wołomin	42 150	17,24 km²	mazowieckie	mazowieckie
14.	Mińsk Mazowiecki	40 297	13,18 km²	mazowieckie	mazowieckie
15.	Żyrardów	39 992	14,35 km²	mazowieckie	rawskie
16.	Sochaczew	35 455	26,19 km²	mazowieckie	rawskie
17.	Grodzisk Mazowiecki	32 818	13,19 km²	mazowieckie	rawskie
18.	Mława	31 047	34,80 km²	mazowieckie	płockie
19.	Nowy Dwór Mazowiecki	28 564	28,21 km²	mazowieckie	mazowieckie
20.	Łowicz	27 896	23,42 km²	łódzkie	rawskie
21.	Wyszków	26 841	20,80 km²	mazowieckie	mazowieckie
22.	Kobyłka	24 414	19,64 km²	mazowieckie	mazowieckie
23.	Piastów	23 140	5,76 km²	mazowieckie	mazowieckie
24.	Ostrów Mazowiecka	22 399	22,09 km²	mazowieckie	mazowieckie
25.	Grajewo	21 900	18,93 km²	podlaskie	mazowieckie
26.	Płońsk	21 817	11,60 km²	mazowieckie	płockie
27.	Sulejówek	21 253	19,30 km²	mazowieckie	mazowieckie
28.	Zambrów	21 166	19 km²	podlaskie	mazowieckie
29.	Józefów	21 000	24 km²	mazowieckie	mazowieckie

• Województwo mazowieckie (I RP)
• Mazowszanie
• Dialekt mazowiecki
• Miecław
• Państwowy Zespół Ludowy Pieśni i Tańca „Mazowsze”

• Atlas historyczny Polski. Mazowsze w drugiej połowie XVI wieku. PWN, 1973. [dostęp 2023-01-16].
• Mazowsze, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. VI: Malczyce – Netreba, Warszawa 1885, s. 188 .
• szlachta mazowiecka. [dostęp 2007-03-04]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-05-07)].