Maurice de Broglie

portret z roku 1932, mal. Marcel Baschet
Data i miejsce urodzenia	27 kwietnia 1875 Paryż
Data i miejsce śmierci	14 lipca 1960 Neuilly-sur-Seine
Zawód, zajęcie	oficer marynarki, fizyk
Odznaczenia
Medal Hughesa
Multimedia w Wikimedia Commons

Louis César Victor Maurice de Broglie, 6. książę Broglie, Duc de Broglie [də ˈbʀœj] wymowa^ⓘ (ur. 27 kwietnia 1875 w Paryżu, zm. 14 lipca 1960 w Neuilly-sur-Seine) – francuski oficer marynarki i fizyk (głównie rentgenografia strukturalna) pochodzący z książęcej rodziny marszałków Francji, brat Louisa Victora^[1], wnuk Alberta Victora, profesor Collège de France w Paryżu; od roku 1924 – przewodniczący Francuskiego Towarzystwa Fizycznego(inne języki), od roku 1934 – członek Akademii Francuskiej.

Był synem dyplomaty, Louisa Alphonsa Victora, 5. księcia de Broglie (1846–1906), i Pauline d’Armaillé (1851–1928). Miał dwie siostry (Albertine, 1876–1934; Laure Marie Pauline, 1888–1972) i dwóch braci (Phillippe, 1881–1890; Louis, 1892–1987, laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizyki w roku 1929)^[2].

Kształcił się początkowo w Kolegium św. Stanisława – założonej w roku 1821 elitarnej paryskiej szkole, której nazwa nawiązuje do pradziadka Ludwika XVIII, króla Stanisława Leszczyńskiego^[3]. Po jej ukończeniu wstąpił do École navale (Akademia Marynarki Wojennej), w której studiował od roku 1893. W roku 1898 otrzymał pierwszy stopień oficerski (enseigne de vaisseau)^[4].

W latach 1900–1904 służył we flocie śródziemnomorskiej, m.in. spędził dwa lata na kanonierce „Achéron” w Bizercie^[5]. Prowadził również badania fizyczne – w roku 1901 uzyskał licencié ès sciences fizyki, a w roku 1902 przedłożył Akademii Nauk pracę na temat zastosowania galwanometrii termicznej do badania „fal elektrycznych” (ondes électriques). W roku 1904 odszedł z marynarki^[a] i podjął pracę w Obserwatorium Paryskim w Meudon i Collège de France (jego nauczycielem był Paul Langevin). W roku 1908 obronił pracę doktorską na temat Recherches sur les centres électrisés de faible mobilité dans les gaz^[4][6].

W latach I wojny światowej, pracował w stacji radiotelegraficznej w Saintes-Maries-de-la-Mer. Odegrał decydującą rolę w wynalezieniu urządzeń umożliwiających odbieranie sygnałów okrętów podwodnych (fr. Télégraphie sans fil, T.S.F.)^[4].

College Stanislas, elitarna szkoła
w Paryżu (nazwa związana z osobą Stanisława Leszczyńskiego)

Okręt „Borda” – w latach 1864–1890 jednostka École navale (obraz Auguste’a Mayera)

Okręt Ajax, identyczny z Achéron

Prowadził badania z zakresu promieniowania rentgenowskiego, promieniowania gamma i fizyki molekularnej. W badaniach widma promieni rentgenowskich posługiwał się metodą obracanego kryształu^[7][8]. Uczestniczył w tworzeniu einsteinowskiego opisu światła jako strumienia fotonów (zob. m.in. dualizm korpuskularno-falowy, zjawisko Comptona, fale materii – fale de Broglie’a, równanie Schrödingera). Odegrał ważną rolę w pierwszych etapach rozwoju fizyki jądrowej i badań promieniowania kosmicznego^[2][4].

Uczestniczył m.in. w debatach organizowanych w czasie przełomowych dla fizyki i chemii pierwszych Kongresów Solvaya, w tym w czasie pierwszego z tych Kongresów, na temat „Promieniowanie i kwanty” (m.in. spektroskopia w zakresie promieniowania X). Został on zorganizowany jesienią 1911 roku w Brukseli, wyłącznie dla wybitnych gości Ernesta Solvaya, indywidualnie zaproszonych do dyskusji; najmłodszym z zaproszonych był Albert Einstein. Maurice de Broglie jest autorem książki Les premiers congres̀ de physique Solvay et l’orientation de la physique depuis 1911^[9].

Stacja bezprzewodowa TSF w roku 1897

Maurice de Broglie wśród uczestników I Kongresu Solvaya w roku 1911 (stoi w centrum, szósty od lewej)

Maurice de Broglie wśród uczestników VII Kongresu Solvaya w roku 1933 (siedzi obok brata, Louisa, czwarty od prawej)

W Notable Names Database (NNDB) wyróżniono^[2]:

• 1922 – Les Rayons X,
• 1939 – Atomes Radioactivite Transmutations,

W bazie WorldCat zamieszczono ok. 427 pozycji dorobku; pierwsze z nich to^[10]:

• 1815 – Jugement doctrinal des évêques du Royaume des Pays-Bas, sur le serment prescrit par la nouvelle Constitution,
• 1819 – Réclamation respectueuse adressée à LL. MM. les Empereurs d’Autriche et de Russie et à S. M. le Roi de Prusse, relativement à l’état des affaires religieuses en Belgique,
• 1908 – Recherches sur les centres électrisés de faible mobilité dans le gaz^[6],
• 1920 – Notice sommaire des travaux scientifiques de MM. de Broglie,
• 1922 – Les Rayons X,
• 1925 – X-rays,
• 1928 – Introduction à la physique des rayons X et gamma,
• 1930 – Einführung in die Physik der Röntgen- und Gamma-Strahlen,
• 1939 – Atomes Radioactivite Transmutations,
• 1939 – Atomes, radioactivité, transmutations,
• 1951 – Les premiers congres̀ de physique Solvay et l’orientation de la physique depuis 1911^[9].

Maurice de Broglie został Wielkim Oficerem Legii Honorowej^[4]. W roku 1928 otrzymał Medal Hughesa^[2].

Był członkiem wielu towarzystw naukowych, m.in.^[4]:

• Académie de marine,
• Académie des sciences, członek od 1924, prezes od 1954,
• Académie des sciences, belles-lettres et arts de Lyon, członek honorowy od 1941,
• Académie française, członek od 1934,
• Institut de France, prezes od 1954,
• Société française de physique, sekretarz generalny.

Otrzymał doktorat honoris causa Uniwersytetu Oksfordzkiego^[4].

Ożenił się 12 stycznia 1904 roku z Camille Bernou de Rochetaillée (1883–1966). Mieli jedną córkę, Laure de Broglie, zmarłą w dzieciństwie (1904–1911)^[2].

• Mary J. Nye, Aristocratic Culture and the Pursuit of Science; The De Broglies in Modern France. scholarsarchive.library.oregonstate.edu. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-22)]., Isis, Vol. 88, No. 3 (Sep., 1997), s. 397–421, wyd. The University of Chicago Press
• Francuski znaczek pocztowy w serii Radioactivité. webs.hogent.be. [zarchiwizowane z tego adresu (2014-03-22)]., na webs.hogent.be