Marian Turski

Marian Turski (2023)
Imię i nazwisko urodzenia	Mosze Turbowicz
Data i miejsce urodzenia	26 czerwca 1926 Druskieniki
Zawód, zajęcie	dziennikarz, historyk
Partnerka	Halina Paszkowska-Turska (zm. 2017)
Dzieci	Joanna Turska
Odznaczenia
Multimedia w Wikimedia Commons
Cytaty w Wikicytatach

Marian Turski (ur. 26 czerwca 1926 jako Mosze Turbowicz^[1] w Druskienikach) – polski historyk, dziennikarz i działacz społeczny pochodzenia żydowskiego. Od 1940, jako osadzony, przebywał w getcie łódzkim, w latach 1944–1945 więzień KL Auschwitz-Birkenau.

W latach 1956–1957 zastępca redaktora naczelnego „Sztandaru Młodych”^[2][3]. Od 1957 publicysta, a od 1958 kierownik działu historycznego „Polityki”^[4]. Członek (od 1995), wiceprzewodniczący (1995–1999; ponownie od 2011) i przewodniczący (1999–2011) Zarządu Stowarzyszenia Żydowski Instytut Historyczny w Polsce^[5]. Członek Zarządu Głównego Stowarzyszenia Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej. Członek Międzynarodowej Rady Oświęcimskiej i Rady Stowarzyszenia prowadzącego Dom Konferencji Wannsee. Od 2009 przewodniczący Rady Muzeum Historii Żydów Polskich Polin.

Marian Turski urodził się w 1926 w Druskienikach, w ówczesnym województwie białostockim. Wychował się w Łodzi, gdzie poznali się jego rodzice: Eliasz i Rachela Turbowicz^[6]. W kwietniu 1940 rodzina Turbowiczów została przesiedlona przez Niemców do Litzmannstadt Ghetto^[6]. W trakcie pobytu w łódzkim getcie wstąpił do konspiracyjnej antyfaszystowskiej organizacji „Lewa Związkowa”^[7]. W sierpniu 1944 Turbowicz został deportowany do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau. W styczniu 1945 podczas ewakuacji obozu przeżył marsz śmierci więźniów z Auschwitz do Wodzisławia Śląskiego, skąd przetransportowano go do KL Buchenwald^[8]. Zgodnie z informacjami zgromadzonymi w Instytucie Pamięci Narodowej zbiegł w czasie ewakuacji w kwietniu 1945 i ukrywał się na terenie Czechosłowacji^[7], natomiast zgodnie z jego późniejszymi relacjami trafił do niemieckiego obozu koncentracyjnego w Terezinie, gdzie w dniu 8 maja 1945 w stanie agonii doczekał się wyzwolenia^[6].

W sierpniu 1945 przybył na Dolny Śląsk. Pełnił funkcję przewodniczącego gminnych struktur Związku Walki Młodych w Mieroszowie, a następnie kierował zarządem powiatowym tej organizacji w Wałbrzychu^[7]. W listopadzie 1945 wstąpił do Polskiej Partii Robotniczej, w której m.in. był członkiem egzekutywy Komitetu Powiatowego w Wałbrzychu, a następnie do Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej^[7]. Od 1946 do 1949 studiował prawo na Uniwersytecie Wrocławskim, równocześnie będąc prelegentem Wydziału Propagandy KW PPR we Wrocławiu, a następnie członkiem egzekutywy Komitetu Międzyuczelnianego PZPR^[7]. Był również korespondentem „Trybuny Dolnośląskiej”^[7]. Od 1946 do 1949 pracował w Wojewódzkim Urzędzie Kontroli Prasy, Publikacji i Widowisk we Wrocławiu, a równocześnie był m.in. pełnomocnikiem PPR ds. wyborów w powiecie trzebnickim, a także przewodniczącym komisji w referendum ludowym^[7]. Od 1949 do 1951 był słuchaczem Szkoły Partyjnej przy KC PZPR w Warszawie^[7]. Od 1951 do 1956 pracował jako instruktor, a później starszy instruktor w Wydziale Prasy i Wydawnictw, a następnie Wydziale Propagandy i Agitacji Komitetu Centralnego Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej. W 1958 objął kierownictwo działu historycznego tygodnika „Polityka”^[9].

W marcu 1965 uczestniczył w zorganizowanym przez Martina Luthera Kinga marszu przeciwko segregacji rasowej na południu USA z Selmy do Montgomery^[11].

25 marca 2009 został wybrany przewodniczącym Rady Muzeum Historii Żydów Polskich^[12]. Jest także członkiem Komitetu Honorowego Stowarzyszenia Żydowskie Motywy oraz organizowanego przez to stowarzyszenie Międzynarodowego Festiwalu Filmowego Żydowskie Motywy^[13].

Z okazji 90. urodzin, 26 czerwca 2016, otrzymał życzenia m.in. od prezydenta Polski Andrzeja Dudy, kanclerz Niemiec Angeli Merkel, prezydenta Niemiec Joachima Gaucka, prezydenta USA Baracka Obamy i prezydenta Izraela Szimona Peresa^[14][15][16].

28 stycznia 2019 wygłosił przemówienie w sali Zgromadzenia Ogólnego ONZ z okazji Międzynarodowego Dnia Pamięci o Ofiarach Holokaustu^[17].

27 stycznia 2020, podczas obchodów 75. rocznicy wyzwolenia Auschwitz, wygłosił przemówienie^[18], w którym zaapelował, by ludzie nie byli obojętni na kłamstwa historyczne i dyskryminowanie mniejszości^[20][19]. Przypomniał słowa prezydenta Austrii Aleksandra van der Bellena, który w rozmowie z nim powiedział, że Auschwitz „nie spadło z nieba”. Zwracał uwagę, że III Rzesza w swojej polityce potrafiła spełnić żądania robotnicze, przezwyciężyć bezrobocie, a także odwołać się do poczucia godności narodowej, a jednocześnie „władza ta sprawiła, że ludzi powoli ogarnęła znieczulica, obojętność, i przestali reagować na zło”^[20]. Zaapelował: „Jeśli będziecie obojętni, jakieś Auschwitz spadnie wam z nieba”^[21]. Przemówienie Mariana Turskiego było komentowane w mediach polskich i międzynarodowych^[22][23].

W lipcu 2020 napisał list otwarty opublikowany przez Frankfurter Allgemeine Zeitung, w którym wezwał założyciela Facebooka Marka Zuckerberga do usunięcia wszystkich grup, stron i postów zaprzeczających Holokaustowi w ramach kampanii #No Denying It zainicjowanej przez ocalałych z Zagłady^[24]. W 2021 został wybrany na stanowisko przewodniczącego Międzynarodowego Komitetu Oświęcimskiego(inne języki)^[25]. 19 kwietnia 2023 przemawiał podczas państwowych obchodów 80. rocznicy wybuchu powstania w getcie warszawskim^[26].

Był mężem zmarłej w 2017 operatorki dźwięku Haliny Paszkowskiej-Turskiej^[27]. Ich córką jest flecistka Joanna Turska.

Książki

• Lumumba i jego kraj (Państwowe Wydawnictwo „Iskry”, Warszawa 1962);
• Operacja „Terminal” (Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1967; seria: „Sensacje 20 Wieku”; wydanie II jako: Kryptonim „Terminal”, Wydawnictwo Ministerstwa Obrony Narodowej, Warszawa 1982, seria: „Sensacje 20 Wieku”, ISBN 83-11-06748-1);
• Ruch pokoju. Ludzie, fakty. Z historii polskiego ruchu obrońców pokoju (wspólnie z Henrykiem Zdanowskim; Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1975; wersja w języku angielskim: The peace movement. People and facts. Pages from the history of the peace movement in Poland, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976; wersja w języku francuskim: Le mouvement de la paix. Les hommes, les faits. Aperçu historique du mouvement polonais des partisans de la pax, Wydawnictwo „Interpress”, Warszawa 1976);
• Mój najszczęśliwszy dzień / Mein glücklichster Tag (3 wol. w obwolucie; stanowi całość z: Chrystus oświęcimski, Wciąż pytają...; wydanie jubileuszowe z okazji 25-lecia Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży w Oświęcimiu; tłumaczenie na język niemiecki Rafał Wędrychowski; ilustracje Kalina Dulko; Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży – Biuro Regionalne Fundacji im. Heinricha Bölla, Oświęcim-Warszawa 2011, ISBN 978-83-929532-9-6; wersja polsko-angielska, z tłumaczeniem Andy MacBride: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2019, ISBN 978-83-645542-1-6; wersja polsko-niemiecka, z tłumaczeniem Rafała Wędrychowskiego [wznowienie]: Fundacja na Rzecz Międzynarodowego Domu Spotkań Młodzieży, Oświęcim 2023, ISBN 978-83-645545-7-5);
• Co ofiary wiedziały o swoim losie / What did the victims know about their fate (tłumaczenie i redakcja tekstu angielskiego John Fell; Fundacja Judaica-Centrum Kultury Żydowskiej, Kraków 2020, ISBN 978-83-93633968; seria: „The 2018 Aleksander and Alicja Hertz Annual Memorial Lecture”, No. 15);
• XI Nie bądź obojętny. XI Thou shalt not be indifferent (zbiór tekstów i przemówień; wybór tekstów: Michał Majewski, Marta Markowska, prof. Adam Daniel Rotfeld, prof. Dariusz Stola, Marian Turski, Piotr Wiślicki; wstęp Olga Tokarczuk, Wydawnictwo Czarne-Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Wołowiec-Warszawa 2021, ISBN 978-83-8191-251-8; wydanie 2: Wydawnictwo Czarne-Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce, Wołowiec-Warszawa 2023, ISBN 978-83-819162-8-8);
• Opór cywilny z perspektywy świadka historii (Wydawnictwo Austeria, Kraków 2023, ISBN 978-83-7866-624-0).

Opracowania, prace redakcyjne, udział w pracach zbiorowych

• Dziejów Polski blaski i cienie (autor wyboru, opracowania oraz rozmowy ze współautorami na końcu książki pt. Zamiast posłowia; autorzy: Juliusz Bardach, Aleksander Gieysztor, Adam Vetulani, Jerzy Starościak, Jerzy Topolski, Antoni Mączak, Henryk Samsonowicz, Andrzej Wyczański, Jan Baszkiewicz, Bogusław Leśnodorski, Janusz Pajewski, Stanisław Herbst, Bogdan Suchodolski, Eugeniusz Olszewski, Stefan Kieniewicz; Książka i Wiedza, Warszawa 1968);
• Byli wówczas dziećmi (wybór, opracowanie i wstęp; teksty nadesłane na konkurs tygodnika „Polityka” oraz Rady Ochrony Pomników, Walk i Męczeństwa; Książka i Wiedza, Warszawa 1975; wydanie 2: Książka i Wiedza, Warszawa 1976; wydanie 3: Książka i Wiedza, Warszawa 1980);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Oficyna Wydawnicza „ADIUTOR”, Warszawa 1996, ISBN 83-902971-5-9);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 2 (redakcja; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej, Warszawa 1999);
• Icchak Cukierman, Nadmiar pamięci (siedem owych lat). Wspomnienia 1939-1946 (redakcja naukowa i przedmowa; przekład z języka hebrajskiego Zoja Perelmuter; posłowie Władysław Bartoszewski; Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2000, ISBN 83-011303-2-6; wydanie 2 zmienione: Wydawnictwo Naukowe PWN 2020, ISBN 978-83-012145-2-4);
• Losy Żydowskie. Świadectwo żywych. Tom 3 (redakcja i wstęp; Stowarzyszenie Żydów Kombatantów i Poszkodowanych w II Wojnie Światowej – Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny, Warszawa 2006, ISBN 83-887978-5-9);
• Polish witnesses to the Shoah (pomysł i opracowanie; przedmowa Antony Polonsky; Vallentine Mitchell, London – Portland 2010, ISBN 978-0853034599);
• Czarny rok... Czarne lata... Zbiór wspomnień wojennych, nadesłanych na apel tygodnika „Polityka” i Stowarzyszenia dzieci Holocaustu pt. „Scena, której nie mogę zapomnieć” (autor epilogu; oprac. i przypisy Wiktoria Śliwowska; słowo wstępne: Wiktoria Śliwowska i Katarzyna Meloch; Stowarzyszenie Dzieci Holocaustu w Polsce, Warszawa 1993, ISBN 83-863012-6-0; wydanie 2: opracowanie Halina Szostakiewicz; wstęp i opracowanie Katarzyna Meloch; wstęp Wiktoria Śliwowska; „Polityka” 2010, ISBN 978-83-621481-8-9; seria: Biblioteka „Polityki”);
• Na początku było marzenie. Jak powstawało Muzeum Historii Żydów Polskich 1993-2014 / In the beginning was the dream. Creating the Museum of the History of Polish Jews (współautor; pozostali autorzy: Piotr Wiślicki, Małgorzata Niezabitowska, Barbara Kirshenblatt-Gimblett, Justyna Pobiedzińska; Stowarzyszenie Żydowski Instytut Historyczny w Polsce-Muzeum Historii Żydów Polskich, Warszawa 2014, ISBN 978-83-93843-43-5);
• Arnold Mostowicz, Żółta gwiazda i czerwony krzyż (autor przedmowy; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi [2014], ISBN 978-83-63182-12-0);
• Halina Taborska, Sztuka w miejscach śmierci. Europejskie pomniki ofiar hitleryzmu (współpraca; Klezmerhojs Wydawnictwo Austeria, Kraków-Budapeszt-Syrakuzy 2019, ISBN 978-83-786622-9-7);
• Ilja Erenburg, Wasilij Grossman, Czarna księga. O zbrodniczej, powszechnej zagładzie Żydów dokonanej przez niemiecko-faszystowskich okupantów na tymczasowo zajętych terenach Związku Radzieckiego i w obozach na terenie Polski w czasie wojny 1941-1945 (autor słowa wstępnego; opracowała Joanna Nalewajko-Kulikov; Żydowski Instytut Historyczny im. Emanuela Ringelbluma, Warszawa 2020, ISBN 978-83-65254-99-3);
• Roman Kent, Jedynym wyjściem była odwaga (autor przedmowy; Centrum Dialogu im. Marka Edelmana w Łodzi 2020, ISBN 978-83-63182-47-2);
• Tadeusz Zych, Mistrz drugiego planu. Artysta malarz Marian Ruzamski 1889-1945 (autor przedmowy; Muzeum Historyczne Miasta Tarnobrzega 2022, ISBN 978-83-886608-2-5);
• Marian Berland, Dni długie jak wieki. Świadectwo z ukrycia od powstania w getcie warszawskim 1943-1944 (autor wprowadzenia; Ośrodek KARTA – Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-66707-88-7);
• Elie Wiesel, Noc (autor przedmowy; tłumaczenie Hanna Abramowicz; Kompania Mediowa 2023, ISBN 978-83-965958-5-0);
• Dlaczego Powstanie wybuchło tak późno w: Marian Turski. Doktor Honoris Causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej (redakcja Teresa Dunin; pozostałe teksty: Iwona Hofman, Antony Polonsky, Dariusz Stola, Konrad Zieliński; Wydawnictwo Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej, Lublin 2022, s. 19–29, ISBN 978-83-227-9567-5);
• Dlaczego Powstanie wybuchło tak późno w: Wokół nas morze ognia (publikacja towarzysząca wystawie: Wokół nas morze ognia. Losy żydowskich cywilów podczas powstania w getcie warszawskim; redakcja merytoryczna: Barbara Engelking, Zuzanna Schnepf-Kołacz; Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, Warszawa 2023, s. 185–196, ISBN 978-83-966189-3-1);
• Łukasz Tomasz Sroka, Lili Haber. Drugie pokolenie po Holokauście w Izraelu. Narodziny nowego narodu (autor przedmowy; Wydawnictwo Austeria, Kraków 2023, ISBN 978-83-7866-608-0);
• Opór cywilny z perspektywy świadka historii w: Żydzi w walce z Niemcami 1939-1945 | Jews Against Nazi Germany 1939-1945 (współautor, str. 197-211; redakcja Krzysztof Persak; Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów - Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN - Wydawnictwo Instytutu Filozofii i Socjologii PAN, Warszawa 2023, ISBN 978-83-63444-75-4).

• Srebrny Krzyż Zasługi (1946)^[28]
• Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski (1997)^[29]
• Krzyż Oficerski Orderu Zasługi RFN (2007)^[9]
• Krzyż Oficerski Orderu Legii Honorowej (2012)
• Krzyż Komandorski Orderu Zasługi RFN (2013)^[30]
• Honorowa Nagroda „Kowadła” przyznana przez Radę Stowarzyszenia „Kuźnica” (2014)^[31]
• Odznaka honorowa „Za Zasługi dla Ochrony Praw Człowieka” (2015)^[32]
• Złoty Medal „Zasłużony Kulturze Gloria Artis” (2015)^[33]
• Honorowe obywatelstwo miasta stołecznego Warszawy (2018)^[34]
• Krzyż Oficerski Orderu Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga (2020)^[35]
• Nagroda Honorowa Superbrands przyznawana „wybitnym osobistościom wpływającym pozytywnie na wizerunek Polski za granicą” (2020)^[36]
• Nagroda Honorowa im. Sérgio Vieira de Mello Wysokiego Komisarza NZ ds. Praw Człowieka (2020)^[a][37]
• Odznaka „Adwokatura Zasłużonym” (2020)^[38]
• Krzyż Oficerski Orderu „Za Zasługi dla Litwy” (2021)^[39]
• Medal Wolności Słowa przyznany przez Fundację Grand Press – Medal Specjalny za bycie Świadkiem (2021)^[40]
• Krzyż Kawalerski I Klasy Odznaka Honorowa za Zasługi dla Republiki Austrii (2021)^[41][42]
• Doktor honoris causa Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie (2022)^[43]
• Tytuł Honorowego Obywatela Miasta Łodzi (2023)^[44]
• Honorowy Medal 600-lecia Miasta Łodzi „za działania na rzecz rozwoju Łodzi przyznawane z okazji 600-lecia Miasta” (2023)^[45]

• Marian Turski, [w:] baza „Ludzie nauki” portalu Nauka Polska (OPI PIB) [dostęp 2009-04-23] .