Lokomotywownia Katowice

nr rej. A/920/2021 z dn. 16 grudnia 2021 roku
Część zabytkowej lokomotywowni widziana od strony południowo-zachodniej (2022)
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Miejscowość	Katowice
Adres	ul. Raciborska
Typ budynku	lokomotywownia
Styl architektoniczny	historyzm ceglany
Architekt	Lohse i Zebrowski
Kondygnacje	1
Rozpoczęcie budowy	1899
Ukończenie budowy	1900
Ważniejsze przebudowy	1908–1909[1]
Właściciel	Polskie Koleje Państwowe
Położenie na mapie Katowic Lokomotywownia Katowice
Położenie na mapie Polski Lokomotywownia Katowice
Położenie na mapie województwa śląskiego Lokomotywownia Katowice
50°15′27,3″N 19°00′21,5″E/50,257583 19,005972
Multimedia w Wikimedia Commons

Lokomotywownia Katowice – nieużywana lokomotywownia stacji kolejowej Katowice, położona przy ulicy Raciborskiej w Katowicach, na terenie dzielnicy Śródmieście, przy granicy z Załężem.

W skład kompleksu lokomotywowni wchodzą m.in.: dwuwachlarzowa hala lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieża ciśnień i budynek dawnej ślusarni. Hala lokomotywowni jest jedną z nielicznych na terenie Polski posiadających dwa wachlarze. Powstała ona w latach 1899–1900 według projektu Lohsego i Zebrowskiego, zaś w latach 1908–1909 została ona rozbudowana. Kompleks lokomotywowni użytkowany był do 1 marca 2011 roku i od tego czasu stoi opuszczony. Część zabudowań lokomotywowni zostało wpisanych do rejestru zabytków nieruchomych 16 grudnia 2021 roku.

Katowice uzyskały dostęp do sieci kolejowej w dniu 1 października 1846 roku. Wówczas to otwarto odcinek Kolei Górnośląskiej na trasie Świętochłowice – Mysłowice przez Katowice. Odcinek ten dla ruchu publicznego oddano do użytku 3 października 1846 roku, gdy w Katowicach otwarto stację kolejową^[2].

W 1857 roku na terenie ówczesnej stacji Katowice znajdowała się m.in. niewielka prostokątna parowozownia. Na podstawie zezwolenia ministra z 21 lutego 1859 roku na terenie stacji powstała nowa parowozownia wachlarzowa na cztery maszyny wraz z dużą obrotnicą^[3]. Wachlarz parowozowni znajdował się naprzeciwko obecnego kinoteatru „Rialto”. Śladem po niej jest łuk, którym ulica św. Jana przechodzi w ulicę T. Kościuszki. Starą prostokątną parowozownię wraz z dobudówką wyburzono zaś pod koniec 1862 roku^[4].

W latach 80. XIX wieku Katowice były znaczącym węzłem kolejowym, w którym koncentrował się duży ruch towarowy na skutek coraz liczniejszych zakładów przemysłowych oraz intensywny ruch pasażerski^[5]. Okres ten przypadał na czas kompleksowej rozbudowy stacji Katowice^[6]. Początki zaś samej zabytkowej lokomotywowni sięgają przełomu XIX i XX wieku^[7]. Zaprojektowano wówczas duża parowozownię z dwiema halami wachlarzowymi na 26 torów po stronie zachodniej i na 12 torów po stronie wschodniej oraz dwie obrotnice o średnicy 20 m, które miały mieć napęd elektryczny. Za projekt parowozowni odpowiadali Lohse i Zebrowski^[6].

Prace budowlane nad zachodnią częścią parowozowni rozpoczęto w marcu 1899 roku, a od czerwca do lipca 1899 roku trwał montaż bram wjazdowych i okien parowozowni. Budynek ten, bez wywietrzników na dachu, był już gotowy wiosną 1900 roku. W tym samym roku powstała połówka drugiej planowanej hali na 12 torów z możliwością rozbudowy w przyszłości^[6].

Pomiędzy halami parowozowni od czerwca 1899 roku do lipca 1900 roku trwała budowa stacji wodnej z wieżą ciśnień systemu Intze, a w 1899 roku także budynek warsztatu. W 1900 roku na zachód od parowozowni powstał magazyn nafty, magazyn materiałowy oraz suszarnia piasku^[6]. W dniu 9 kwietnia 1903 roku oddano do użytku nową myjnię lokomotyw i łaźnię dla załogi, a w 1908 roku na południe od lokomotywowni noclegownia drużyn parowozowych na 36 osób. Obiekt ten służył funkcji noclegowych do połowy lat 90. XX wieku^[8]. W 1908 roku powstała także kładka o konstrukcji stalowej łącząca lokomotywownie z obecną ulicą Kamienną^[9]. W 1911 roku wybudowano budynek warsztatowy koło wieży ciśnień^[10].

W początkowym okresie działalności parowozowni codziennie nawęglano 64 lokomotywy i 2 wagony ogrzewcze, zaś w godzinach szczytu obsługiwano 8 parowozów jednocześnie. W 1903 roku w parowozowni zatrudnionych było 294 pracowników^[8].

W związku ze zmianami organizacji w ruchu pociągów potrzebne były dodatkowe stanowiska dla 22 parowozów. W tym celu w sierpniu 1908 roku rozpoczęto prace nad rozbudową wschodniej parowozowni o dodatkowe 12 torów. Wykonawcą prac była firma Blindow. Pierwsze 10 torów było gotowych 1 czerwca 1909 roku, zaś do sierpnia tego samego roku całość nowej części parowozowni była już gotowa do użytku^[10].

Tereny zaś po starej parowozowni przy ulicy św. Jana zagospodarowano pod bocznice kolejowe. W miejscu dawnej parowozowni stanął zaprojektowany w 1929 roku modernistyczny gmach handlowy przy ulicy T. Kościuszki 1, zaś obok w latach 1931–1932 pod numerem 1a modernistyczny dom handlowy. Obydwa budynki zostały wyburzone na przełomie lat 60. i 70. XX wieku^[11].

Zabudowa lokomotywowni były użytkowana w okresie międzywojennym, a także w czasie II wojny światowej. Po tym czasie do hali zaczęto wstawiać elektrowozy, całą parowozownię zaś coraz częściej zaczęto określać mianem lokomotywowni^[10].

W dniu 1 marca 2011 roku lokomotywownia została zamknięta i od tego czasu pozostaje ona nieużytkowana. Przed zamknięciem była użytkowana przez Zakład Południowy PKP Intercity. Dokonywano w niej przeglądów i remontów lokomotyw^[7].

Pierwsze pomysły zagospodarowania opuszczonej lokomotywowni pojawiły się już w 2011 roku za sprawą Stowarzyszenia Ochrony Zabytków Architektury i Techniki. Zaproponowali oni przekształcenie gmachu w muzeum z salą ekspozycyjną, teatrem i kawiarnią, a na teren lokomotywowni miały także przybyć eksponaty ze skansenu kolejowego w Pyskowicach^[7]. Podobny pomysł zagospodarowania lokomotywowni wrócił w 2013 roku podczas konferencji poświęconej działalności muzeów kolejnictwa w Europie^[7].

W 2017 roku PKP wystawiły lokomotywownię na sprzedaż za cenę 5 mln złotych, lecz oferta ta nie cieszyła się zainteresowaniem. Po pewnym czasie lokomotywownię pozbawiono ochrony. Odtąd była ona rozkradana i niszczona, a od czasu do czasu nocowali w niej bezdomni^[12]. Po medialnych doniesieniach przy lokomotywowni zaczęło się pojawiać więcej funkcjonariuszy Straży Ochrony Kolei i Policji^[13].

W lutym 2021 roku radni Jednostki Pomocniczej nr 1 Śródmieście, jak też Jednostki Pomocniczej nr 7 Załęże zwrócili się wspólnie z różnymi organizacjami i działaczami społecznymi do władz miejskich i wojewódzkich celem ochrony zabudowy dawnej lokomotywowni^[14][15]. PKP w marcu 2021 roku wystąpiło do władz Katowic z propozycją przejęcia przez miasto kompleksu lokomotywowni. W tym czasie nie była natomiast możliwa sprzedaż bądź najem obiektu z uwagi na położenie lokomotywowni w międzytorzu i brak drogi dojazdowej^[13]. W odpowiedzi z czerwca 2021 roku władze miasta Katowice poinformowały, iż nie będą zaangażowane w przejęcie obiektu z uwagi na brak środków finansowych potrzebnych na remont lokomotywowni. W tym samym okresie śląski wojewódzki konserwator zabytków wszczął postępowanie dotyczące wpisu kompleksu lokomotywowni do rejestru zabytków nieruchomych^[16]. Na początku lipca 2021 roku trwały oględziny lokomotywowni przez przedstawiciela Polskich Kolei Państwowych, Stowarzyszenia Kongres Ochrony Zabytków oraz Śląskiego Wojewódzkiego Konserwatora Zabytków. Było ono częścią postępowania administracyjnego w sprawie wpisania lokomotywowni do rejestru zabytków^[17].

W dniu 29 października 2021 roku w godzinach porannych doszło do pożaru na terenie lokomotywowni. Płonął dwukondygnacyjny budynek administracyjny położony pomiędzy halami wachlarzowymi^[18]. Z tego też powodu został wstrzymany ruch pociągów na około 40 minut, a w akcji gaśniczej zaangażowanych było 8 zastępów straży pożarnej^[19]. Pożar ten spowodował niemal doszczętne strawienie budynku. Z uwagi na skalę zniszczeń budynek został przeznaczony do rozbiórki, którą przeprowadzono w kolejnych dniach^[20].

W dniu 16 grudnia 2021 roku dwuwachlarzową halę lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieżą ciśnień i przyległym budynkiem dawnej ślusarni wpisano do rejestru zabytków nieruchomych województwa śląskiego^[21]. Decyzja ta stała się ostateczna 14 stycznia 2022 roku^[22].

W międzyczasie w dniu 6 stycznia 2022 roku doszło do kolejnego pożaru na terenie lokomotywowni. Strażacy zastali wówczas w budynku płonące rzeczy pochodzące z dawnego warsztatu, a do walki z ogniem skierowano sześć zastępów straży pożarnej^[23]. Ostatecznie spłonęło jedno z pomieszczeń, zaś sam budynek przetrwał pożar. Wstępnie za przyczynę pożaru określono podpalenie^[24].

Lokomotywownia Katowice położona jest przy ulicy Raciborskiej w Katowicach^[22], w dzielnicy Śródmieście tuż przy granicy z Załężem^[25]. Położona jest ona w zachodniej części stacji kolejowej Katowice, na zachód od budynku dworca kolejowego^[7], w międzytorzu^[13]. Do lokomotywowni dojazd jest możliwy także od strony ulicy G. Narutowicza w Załężu^[12].

W skład części kompleksu lokomotywowni wpisanego do rejestru zabytków wchodzą następujące obiekty: dwuwachlarzowa hala lokomotywowni wraz z dwiema obrotnicami, wieża ciśnień i budynek dawnej ślusarni^[22]. W momencie wpisu do tegoż rejestru pod koniec 2021 roku wieża wodna miała znaczące ubytki w pokryciu dachowym oraz w górnej części zbiornika, a ogólny stan wizualny zabytkowych obiektów był zły^[10]. Dwie hale lokomotywowni wybudowane są na planie zbliżonym do półksiężyca^[7]. Są to obiekty w stylu historyzmu ceglanego prostego^[26], wzniesione z cegły^[27] i mają jedną kondygnację. Powierzchnia zabudowy zachodniej hali wachlarzowej wynosi 4 900 m², zaś wschodniej 4 080 m²^[25]. Lokomotywownia na stacji Katowice jest jedną z nielicznych hal na terenie Polski posiadających dwa wachlarze^[10]. W nich utrzymywano i naprawiano tabor kolejowy, a hala ta cechowała się możliwością umieszczania taboru wewnątrz budynku na indywidualnych kanałach^[10].

Wieża ciśnień typu Intze na terenie lokomotywowni ma bogato zdobioną elewację. Przybliżona powierzchnia zabudowy wieży wynosi 49,8 m², zaś kubatura 1 105,7 m³^[10].

Zespół zabudowy lokomotywowni stacji Katowice wpisany jest do rejestru zabytków pod numerem A/920/2021^[10]. Jest ona także ujęta w gminnej ewidencji zabytków^[25].

• MichałM. Bulsa MichałM., BarbaraB. Szmatloch BarbaraB., Katowice, których nie ma, Łódź: Księży Młyn Dom Wydawniczy, 2019, ISBN 978-83-7729-502-1 .
• PrzemysławP. Nadolski PrzemysławP. i inni, Węzeł kolejowy Katowice, Rybnik: Wydawnictwo Eurosprinter, 2017, ISBN 978-83-63652-24-1, OCLC 1010931171 .
• Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice – II edycja. Część 1. Uwarunkowania zagospodarowania przestrzennego, Załącznik nr 1 do uchwały nr XXI/483/12 Rady Miasta Katowice z dnia 25 kwietnia 2012 r. w sprawie uchwalenia „Studium uwarunkowań i kierunków zagospodarowania przestrzennego miasta Katowice” – II edycja, Miasto Katowice, 2012  (pol.).